पाच सहा वर्षाची असताना, दिवाळीच्या किल्ल्यावर शेताचा देखावा करण्यासाठी, मी आळीवाच्या बिया पेरल्या होत्या. दर चार तासांनी, "त्याला कोंब आला आहे का?" नसेल तर अजून पाणी शिंपड, असं करत करत त्या बियांना कोंब फुटून त्याचं चांगलं इंच -दीड इंचाचे रोप होण्याची प्रक्रिया, मी पहिल्यांदा अनुभवली आणि ती अंगात भिनली. वाड्यात घराच्या बाहेर अगदी छोटीशी २ बाय ६ एवढीच जागा असेल, पण आम्ही तिन्ही भावंडं त्यामध्ये शेती करायचो, पिकं असायची कोथिंबीर, मेथी, मोहरी, पुदिना, मिरची. अर्थात आमचं बियाणं घरातल्या मसाल्याच्या डब्यातून यायचं. धणे, मोहरी, मेथी दाणे पाण्यात भिजवून मग मातीत पेरायचे. आणलेल्या पुदिन्याच्या काड्या आणि लालसर किंवा मउ झालेली मिरची मातीतच खुर्डायची. तिघांपैकी कुणी अगदी व्यवस्थित आळं करून , समान अंतर ठेऊन बियाणं पेरायचं, कुणी बियाण पडेल तिकडे भिरकवायच. प्रत्येकाच्या आळ्याच्या हद्दी झाडूच्या काडीने आखलेल्या असायच्या. कुणाच्या हाताला किती गुण आहे हे पाहण्याची शर्यत असायची. कधी आमच्या ह्या शेतीसाठी विशेष खत आणल्याचं आठवत नाही, पण येणाऱ्या कोवळ्या पालवीचा आमच्यासकट घरातल्या सगळ्या वडीलधारी माणसांना अप्रुप असायचं.
ह्या शेतीबद्दलची एक अतिशय महत्वाची आठवण म्हणजे भावाने केलेले आंब्याचे रोप. रत्नागिरीहून आलेल्या खास आंब्याच्या पेटीतल्या आंब्याचे कलम करण्याचा, मोठ्या भावाचा आणि बहिणीचा प्रयत्न मला आजही आठवतो. प्लास्टिकच्या पिशवीत माती आणि थोडं शेणखत घेऊन त्यामध्ये तीन चार कोई पुरल्या होत्या. त्यातून एका कोईला अंकुर फुटला आणि त्यातून उभारलेलं डौलदार रोपटं वाड्यातल्या सगळ्या मित्र -मैत्रिणींमध्ये चर्चेचा विषय बनलं होतं. आंब्याचं झाड चांगलं चार फुट उंच वाढून त्याला पहिला मोहोर आला होता हेही मला आठवतंय. अशा मोहोर आलेल्या झाडाच्या बुंध्यात डांबर घालून ते झाड आमच्या घर मालकांनी मारून टाकलं होतं. कारण दिलं होतं, " मुळं खोल जातात, घराजवळ लावलंय, पुढे भिंतीना त्रास होईल.." भाऊ रडला नाही, पण त्याचा लालबुंद चेहरा आणि मनात धुसफुस्णारा राग, आवेग आजही मला स्पष्ट आठवतोय. आई वडील चिडले होते, मालक आणि आजोबांमध्ये काही शब्दिक देवाणघेवाण झाली पण गळलेला मोहोर, आंब्याचं झाड परत जिवंत होणार नव्हतं. वाड्यातल्या काही काकू आणि आईची चर्चा पुसटशी कानावर पडली होती.. " रोपटीसुद्धा शाप देतात हे कळेल न तेव्हा ....."
अजाणत्या वयात आम्ही जशी बियांची गुपितं उलगडत होतो, त्यांच्या अंकुरण्याच्या कथा बनवत होतो तसच त्यांची एक नियती असते, त्यांच्या यक्षकथांसारख्या शापित कथा असतात हे पण उलगडत होतं. " झाडावरून फुलं /फळं तोडताना झाडाला वेदना होतात का?" , " झाडाशी बोलल्यावर त्यांना आपल्या स्वरातले चढाव उतार कळतात का ?" " एका प्रकारचं एकच रोपटं लाऊ नये , त्याला सोबत म्हणून दुसरं का लावायचं ?" " झाडं संगीत ऐकून लवकर वाढतात ?"" फळ बागेत कीड लागली आणि पसरली तर शेतकरी काय करतो?" " तंबाखू लाऊन त्याचं रोपच जळलं तर ?" आमचे घरगुती बागकामातले प्रयोग जसे वाढत गेले तसेच आमचे प्रश्नही बदलत, विस्तारत गेले.
आजही आम्ही तिघंही भावंडं , आप आपल्या घरी जमेल तेवढी 'शेती' करतो. मैलोन्मैल लांब राहूनही, एकमेकांच्या बागेचा आस्वाद त्या बागेची चौकशी, त्यातून बनवलेल्या पदार्थांची चव ह्या विषयी चर्चा करून सुख मानतो.Nursery मधून फार तर फार फुलझाडांची रोपटी आणायची , खाण्याची रोपटी अजूनही घरात येणाऱ्या जिन्नसामधूनच तयार होतात. भावाने बंगलोरच्या गच्चीत गांडूळ खताचे vermi compost बिन ठेवलं होतं. त्या खतात टाकलेल्या डाळिंब आणि सीताफळाच्या बियांमधून डाळिंब आणि सीताफळाची रोपटी उगवली, आणि मग झाडावरची डाळिंबं आणि सीताफळं खायला त्यांच्या गच्चीत माकडं यायला लागली !
पण तितकीच गमतीची गोष्ट म्हणजे अमेरिकेत माझ्या घरी धणे पेरून कोथिंबीर येई ना, मिरचीची रोपटी मिरची खुडून तयार होईनात, मेथीच्या दाण्यांची आलेली हिरवी पानं तरारून फुलेनात. मसाल्याच्या डब्यातली बियाणं आता Hybrid, Radiation,GMO आणि असल्याशा उत्पादन प्रक्रियेत अडकली होती ! 'Organic' मसाले आणून मग त्याची रोपटी करण्यापेक्षा मी organic बियाणं आणुयात असा विचार केला.. तेव्हा २०१० साली कॅलिफोर्निया मध्ये , घरी "container garden" साठी बियाणं खरेदी करायला गेले आणि " Heirloom seeds" असे शब्द पहिल्यांदा कानावर पडले. Heirloom हा शब्द तत्पूर्वी मी पिढीपरंपरागत चालत आलेला दागिना, शालू, एखादा दुर्मिळ ऐवज, एखादा रिवाज, अशा संदर्भात ऐकला होता. तो बियाणं ह्या शब्दाला जोडला जाणं , ह्या संकल्पनेच्याच मी प्रेमात पडले... इंटरनेट वर ह्याबद्दल बरीच माहिती होतीच. ह्या प्रकारच्या झाडांचे , रोपांचे open pollination म्हणजे वारा, मधमाशा, फुलपाखरं, पक्षी ह्यामुळेच परागण होते. आणि त्याच रोपट्यावर पुढच्या seasonच्या बिया आपल्याला मिळतात. पण नक्की कुठल्या बियांण्याला heirloom म्हणायचं ह्या बद्दल पण वेग वेगळी मतं आहेत जी त्याच्या मुळ उत्पत्ती किंवा लागवड कधीपासून सुरु झाली त्या काळावर अवलंबून आहेत. काहींचं मत शंभर वर्षापूर्वी उत्पत्ती झालेल्या जाती, किंवा पन्नास वर्षापूर्वी लागवड होत असलेल्या किंवा दुसऱ्या महायुद्धाच्या शेवटी म्हणजे १९४५ सालच्या आधी लागवड होत असणाऱ्या जाती, ह्यांना 'अरलूम' म्हणायचं ,असे काहीसे अलिखित आणि बहुचर्चित नियम आहेत. दुसऱ्या महायुद्धानंतर खत आणि बियाणी विकणाऱ्या कंपनी ह्यांनी hybrid बियांणी जोमाने विकायला सुरुवात केली आणि मग प्रत्येक अंगणात, गावात, शेतात, फळबागेत विविधता अंकुरण्याऐवजी , जे दिसायला , टिकायला , truck मध्ये प्रवास करून सहा सात दिवसांनी मंडईत विकायला ठेवल्यावर, ताजं आणि टिकाऊ असेल, त्याच जातीची बियाणी उत्पादन करण्यावर भर देण्यात आला आणि तीच खपायला लागली. Survival of the fittest! नाजूक साजूक जाती ह्या कंपन्यांनी डांबर घालून मारल्या? असं म्हणयचं का ? खरं hybrid बियाणी नसती , औद्योगिक प्रमाणात प्रचंड उत्पादन करायचं नसतं , केलं नसतं तर आजची खाद्य संस्कृती वेगळी असती का ? हा त्यात लपलेला पण महत्वाचा विषय वाटतो. पण इतिहास बदलता येत नाही, शेख चिल्ली स्वप्न मात्र रंगवण्यात काहीच पैसे खर्च होत नाहीत. आज अस्तित्वात असलेल्या अनेक heirloom seeds, ह्या पिढीजात परंपरेने साठवलेल्या, कुणी मायदेश सोडून जाताना बरोबर घेऊन आलेल्या, कुणी पोरांसाठी मुबलक प्रमाणात परसात वाढवलेल्या, स्वतःचा स्वतंत्र असा इतिहास असलेल्या, त्या इतिहासाचे जतन करणारे, रक्षक असलेले, मालमत्ता लाभलेल्या त्या समृद्ध जीवनसत्वाच्या बिया आहेत. एक नमुना म्हणून ही लिंक जोडते: आहे.
https://www.gardenbetty.com/the-stories-behind-heirloom-seeds/
अशा बियाण्यांची , heirloom seeds and their recipes अशी कथा मालिका माळणं किती romantic आणि adventurous असेल असा साहसी विचार पण येऊन गेला.
भारतातला इतिहास ह्यापेक्षा खूप वेगळा असेल असं वाटत नाही. माझ्या लहानपणी घरात कढीपत्ता असेल तर दारातून आत शिरल्या शिरल्या त्याचा घमघामाट दरवळत असे. आजोबांना आमटीच्या फोडणीत ५-६ पानापेक्षा जास्त पानं घातलेली चालत नसत.. आता अमेरिकेतला सोडाच पण पुण्यात सुद्धा कढीपत्त्याची फोडणी करताना - " आजकाल चांगला कढीपत्ता मिळत नाही .." हे मी अनेकदा ऐकलं आहे. कढीपत्त्याची Hybrid जात ?
दिसायला देखणी, केशरी पण बेचव, तुरट 'महाबळेश्वरी' गाजरं? ओबडधोबड, लांबुळकी पण गोड गाजरं? ती जात लुप्त? उग्र पण स्वतःचा ठसका असलेली ढब्बू मिरची ? गुलाबी गर असलेला, बिन बियांचा पेरू?
स्वीट corn चं आगमन व्हायच्या आधी असलेली ' गावरान' कणसं ?
बोरं? पिठूळ जांभळं? खरीखुरी सोनकेळी? सगळंच लुप्त ? का साठवल्या असतील कुणी त्याच्या बिया, ठेवल्या असतील हातच्या राखलेल्या?
" सत्तर आणि ऐशीच्या दशकात हायब्रीडजायशेन मुळे गव्हाचे स्वरूप बदललं. दाणा अधिक छोटा आणि अधिक पुष्ट झाला आणि त्यात ग्लायडीनचे प्रमाण वाढले. आज जो गहू आपण खातो तो शंभर वर्षांपूर्वी आपले आजी आजोबा खायचे त्यासारखा अजिबात नाहीये...." असे cardiologist विल्लीयम डेविस त्यांच्या " व्हीट बेली" ह्या पुस्तकात सांगतात...
असं अभ्यास करायला लागलं तर डोक्यात काहूर माजण्याइतकं काय काय ज्ञान हाती लागू शकतं. लक्षात येतं की आपण आज जे खातो, त्याच्या उत्पादन प्रक्रियेमुळे, त्यातले मूळ घटक, पौष्टिकता बदलली आहे, बदलत राहणार आहे. पण निराश होण्यात काहीच अर्थ नाहीये. सद्य परीस्थित आपण बरचं करू शकतो. धान्य, बियाणं ह्याबद्दल मुळात चीक्त्सक बनू शकतो. आपल्या शेतकऱ्यांना सुजाण आणि संवेदनशील नागरिकांचा पाठींबा मिळाला तर त्यांच्या पुढचे पर्याय बदलतील का? पिढीजात बियाणे वापरून मिळणारे उत्पन्न हायब्रीड उत्पादनापेक्षा कमी असेल पण ते एक परंपरा, आणि विविधता जपणारे असेल. भारतात असे उपक्रम राबवणाऱ्या अनेक संस्था आहेतच- त्यातली एक उधारण म्हणून तमिळ नाडू मधली ही संस्था : https://manvasanai.in/about/. घरात फुल झाडं लावताना, container gardening करताना अशी एरलुम बियाणी निश्चितच आपण वापरू शकतो...
पण सगळ्यात महत्वाचे काम, जे करायला आपल्याला घराबाहेर पडणं गरजेचं नाही , बसल्या जागी आणि मनोमन , सगळी सकारात्मक शक्ती वापरून आपण आपल्या शेतकऱ्याला दुआ देऊ शकतो... घरातल्या कुंडीत २ - ३ महिने एक फळ झाड लाऊन त्याची काळजी घेतली तरी प्रत्येकाला शेतकर्याचे दुख, त्याचा आनंद आणि त्याच्या समोरची आव्हानं ह्याची जाणीव होईल. शेतीच्या प्रांगणात किती बदल झाले, शिवाय हवामान, राजकीय धोरणं, बीयाणी कंपन्यांची धोरणं हे सगळं शेतकर्याने पेललं आहेच. पण शेतात पिकणाऱ्या धान्यातला बदल, पिढीजात परंपरेचा बदलेला प्रवाह, त्याला दुखणारं खुपणारं असेलच खूप.... आपल्या घरातल्या आई- आज्जीने परंपरागत दिलेल्या सगळ्या रुचकर, सुगरण पाककृती आपण पानात मांडतो ते त्या शेतकऱ्याच्या जीवावरच ! खरा " अन्न दाता " तोच , म्हणून एक परोपकाराचं बीज आज आपण पेरूया !
When I was five –six years
old, I remember constructing a fort for Diwali and sowing a few Halim seeds to
recreate a realistic green field. Every four hours, I would check if the seeds
had germinated, if there was no sign of germination I would sprinkle some water
on the fort. I observed this process of
germination to the one-and half inch of Halim plant growth and then I was
hooked to the whole process of cultivation, of growing plants.. We had a small patch of land, not more
than 2 feet by 6 feet in front of our house in a Wada. But in this tiny
space me and my siblings enjoyed planting and cultivating a field of Fenugreek,
Cilantro, mint, Mustard, chilies’. Our seeds were not sourced from packets or
nurseries but from the humble Masala Dabba from the kitchen. Mustard, coriander
and fenugreek seeds were soaked in water and then planted; mint stems left
after the leaves were plucked off were cut into smaller stems and planted
directly. Red, or moist chilies’ declared unfit for cooking were crushed
directly in the soil and planted. All three of us had different ways of
cultivation- someone would be neat, make defined rows and plant seeds at a
distance of 6 cms, someone would believe in chance and hurl the seeds in random
disarray. Our farm boundaries were well demarcated with the use of a broomstick.
There was a healthy competition in observing the yield from each small plot. I don’t
remember buying a special fertilizer or compost soil for our plants. It was
just a piece of loose soil right next to the pathway..But all the elders in the family
were appreciative of our green thumb.
I have a very distinct
and coming of age kind of memory from those days of farming related to my elder
brother creating a mango sapling. Every
year we would get a special delivery of Alphonso Mangoes from Ratnagiri and
both my sister and elder brother had tried creating a sapling from the spent
seeds. Then one fine year, they added some cow manure and soil in a plastic bag
and buried the mango seeds inside the bag, one of the seeds germinated and lo
and behold! The first fruit tree sapling was created! For weeks it was a matter
of pride for my siblings and a subject of frequent discussions amongst the
children in our Wada. I remember that the tree grew up as tall as four feet and
the intoxicating smell of the first blossom. But then our homeowner had added a
big pail of tar to the roots of the tree and killed it. He had stated that, “The
roots grow deep. You have planted it very close to the house. It would have
caused problems to the walls...” I don’t
remember my brother crying, but I remember his face red and puffy, bursting
with the injustice, indignity and cruelty of the mindless act. My parents were angry and distressed; my
grandfather exchanged heated words with the homeowner. But the mango tree with
its first blossom was dead, a dream beyond retrieving. I remember a
conversation I had heard between a neighbor and my mother, “Plants can cast a
curse too, but by the time they realize ......."
We were young and naïve,
but discovered that just like we were cooking tales of their germination, the
seeds had secrets, they also had a destiny. They had the power to cast spells
and lay down curses. “ “Does the
plant experience pain when we pluck fruits or flowers?” “Do Plants understand
our tonality when we talk to them?” “Why can’t you plant one sapling, why does
it need the company of another of its kind?” “Do plants grow faster when they hear music?” “If a fungus attacks an orchard what does the
farmer do?” “What If the tobacco
destroys the plant, not just the fungus?"
As our gardening experiments evolved so did our questions and the
depth of our concerns.
Though the three of us
now live thousands of miles apart we love to talk about, share and swap our
cultivation stories. Garden nurseries are places to buy ornamental plants and
flowering shrubs from, (though my sister is an exception she has grown her
flower garden from seeds too) the three of take great pride in creating
seedlings from the raw material we have at hand. My brother had a vermi compost Bin in his terrace
garden in Bangalore. From the pomegranate and custard cream apple seeds thrown
in the vermi compost grew robust saplings. So juicy and enticing were the
fruits that monkeys started raiding the garden!
But while my brother was having great success with his ‘orchard’
my basic herb garden attempts were failing in America. The cilantro refused to
germinate from the store bought coriander seeds, the fenugreek refused to grow
beyond the first 2-3 leaves after germination, and chilies only rubbed off on
my skin. The seeds from my Spice box/ Masala Dabba had undergone a Hybrid,
Radiation, GMO kind of transformation. Instead of buying Organic spices I
decided to buy organic seeds for my saplings. It was 2010 in California when I was
shopping for organic seeds for my container garden that I first heard the term “heirloom
seeds.” I had always associated the word Heirloom with the most obscure
antiques, jewellery, iridescent silks, or a timeless ritual passed on from one
generation to another. But the association of the word Heirloom with seeds gave
me the good kind of goosebumps, because there was such a lot of promise just in
the word association.... There was a
treasure trove of information on the internet.
This small paragraph
found on Wikipedia can shed some light on the basic question of what are
heirloom seeds:
“For instance, one school
says the cultivar must be over 100 years old, others 50 years, and others
prefer the date of 1945, which marks the end of
World
War II and roughly the beginning of widespread hybrid use by growers
and seed companies. Many gardeners consider 1951 to be the latest year a plant
could have originated and still be called an heirloom, since that year marked
the widespread introduction of the first
hybridvarieties.
It was in the 1970s that hybrid seeds began to proliferate in the commercial seed
trade. Some heirloom varieties are much older; some are apparently
pre-historic.”;
So after the second world
war the Seed and fertilizer companies promoted a very controlled sector of
seeds, which stopped the cultivation of random or unique types of plants grown
in specific gardens, village farms, orchards; instead of promoting the variety
and uniqueness of different local breeds, they promoted the sale of hybridized
seeds which fell in line with the plan of mass production. Only that which was
hearty looking, could travel well , sustain some transition losses and still
appear fesh and saleable in vegetable markets, six or seven days later- those
were the hybrid seeds promoted by the seed corporations.
It was literally the Survival
of the fittest seeds! Should we infer that the seed companies added tar
to the roots of the unique ecological evolution of seed banks? I think the real
question hidden behind the mechanics of what’s heirloom and what’s not is that: If there was no hybridization, there was no
pressure of mass production; would the food culture of the world have been the
same as it is today? Ofcourse, we cant change the written history of the world
or undo the effects and state of things as they exist today, but we can always spin
silly scenarios; they don’t need money and they can entertain our hearts. Almost all of the heirloom seeds as they
exist today are the labor of love of a family, farsighted conservationists,
carried forward by the generations of an immigrant who bought them as a memory
of his /her homeland, by a mother who grew food out of the necessity to feed
her hungry children, they have a history of their own, they have protectors and
crusaders ready to fight for upholding this history, the heirloom seed is a
tiny pod full of life and survival. As an example , I am adding a link to a
website bearing stories about heirloom seeds:
https://www.gardenbetty.com/the-stories-behind-heirloom-seeds/
When I get lost in these stories it is easier to be
brave and dream of collecting/creating an anthology of short stories about
heirloom seeds and their recipes.
I am sure the history of
hybridization and heirloom seeds are not very different in India. I remember in
my childhood, if there was a bunch of curry leaves in the house, you could
smell them at the threshold. My grandfather was very strict, and he didn’t like
the addition of more than 5-6 leaves to his spicy lentils. But now, forget the
smell of curry leaves in America, even in Pune, “ Curry leaves don’t smell the
same…” is the normal complaint in every household. Is this the result of
hybridization?
Aesthetically pleasing,
bright orange in colour, carrots known as Mahabaleshwar carrots, have no taste?
Where did the slightly long, uneven carrots of pure sweetness disappear? Pungent but with a sharp taste of its own,
the old bell pepper/ capsicum has been replaced with a very generic pepper.
Gauvaus , seedless and pink fleshed , where did they go ?
Where is the “country
style corn” that we enjoyed before the advent of sweet corn?
Are all of these tastes and textures lost? Or have they been
stored? The heirloom seeds, hidden passed on from one generation to another
awaiting its comeback?
Cardiologist William Davis, in his book “Wheat belly " has explained that in the decades of the
seventies and eighties hybridization of wheat changed the quantity of gliadin
which induces, more hunger, increases sugar absorption and also has an
addictive quality. The wheat we consume today is completely different than the
wheat that was consumed a hundred years ago..
If you study the
intricacies and details of the seed and grain composition available just on the
internet, the possibilities are confounding and mind blowing to say the least.
We realize that everything we eat today has been altered in its nutrition by
the very manufacturing process it goes through. This is a very frightening
reality, but its nothing to lose our heart over. In the given scenario, we can first start by
being aware of the seeds and the effects of those seed modifications. Can being aware and supportive of the
heirloom seed movement, and standing by our farmers give them an opportunity to
make other choices? The yield after
using heirloom seeds can be lesser compared to hybrid crops, but their use will
promote the safety of unique strains and types of grains, fruits, flowers.
There are many Nonprofits in India working in this field, for reference I am
adding the link of a nonprofit in Tamil Nadu
https://manvasanai.in/about/. While
planting flowering shrubs, herbs, or making container gardens we can surely use
the Heirloom seeds.
But more important that
all of this, something that doesn’t even require leaving the home, something
which we can do right now, sitting in our place and utilizing all the positive
vibes that we can muster, is to send gratitude to the farmer. As an experiment,
plant a vegetable/fruit plant from seed or sapling and take care of it for 2-3
months and we will realize the highs and lows, the angst and the happiness, the
challenges that a farmer faces. So much has changed and yet remained unchanged
with farming; external factors like the weather, political lobbies and
government policies, seed and fertilizer company policy, the farmer cannot
escape anything at all. But he must have faced the emotional tides of
transitions too, watching the grains growing in his hereditary farm change, the
isolation and burden of loans, the farmer’s life really undergoes a lot of upheaval.
Actually, he is the real Annadata, the food giver for all the recipes
from our mother and grandmother that we cook in our kitchens. Lets take this opportunity to plant a seed of
gratitude!
