संजीवनी

माफ करा ही पोस्ट एरवीच्या खास, ठेवणीतल्या, खमंग किंवा पंगतीने जेवतांनाच्या, सुग्रास पक्वानांची किंवा चमचमीत, रुचकर,पाककृतींची नाहीये. पण मी लिहिते आहे ते सगळ्यांना कळेल, उमगेल.
मी लहान होते तेव्हा सारखी आजारी पडायचे. तोंडाची चव जायची, का आजारपणात पण जिभेचे चोजले असायचे माहीत नाही. मऊ भाताची पेज किंवा खिचडीकडे ढुंकूनही पहायची नाही. बर, वर्षातून कधीतरीच आजारी पडत असते तर गोष्ट वेगळी होती. ऋतू बदलला- खोकला झाला, पावसात भिजले- नाक चोंदलं, आवळे खाल्ले -कफ झाला, काजू खाल्ले- ऍलर्जी झाली! चिंचेची पण ऍलर्जी!! ( अनेक डॉक्टरना अनेक वर्ष लागली ही कळायला.)  मी आजारी पडले कि मला हमखास आलू बुखार खावेसे वाटायचे. आधीच, सगळी सर्दी कफाची बोंब त्यात हे असले डोहाळे ! 
"काय करू?" किंवा "काय खावंसं वाटतंय?" असं आईने विचारलं ,की "काहीतरी वेगळं!" अस ठरलेलं उत्तर असायचं. 
कोबी, गाजर, मटार ,कांद्याची पात, आलं, लसूण,मिरं ,घालून आई कधी टोमॅटोचं सूप करायची पण टोमॅटो ऍसिडिक म्हणून हे लास्ट रिसॉर्ट असायचं. पण आईच्या सुगरणीच्या बटव्यात काही खास ठेवणीतले पदार्थ होते त्यांच्या बद्दल लिहिणार आहे . 
1.
पाचक 
मूठभर काळ्या मनुका, डिड ते दोन इंच आलं , दोन्हीही पाण्यात भिजवून ठेऊन नीट धुवून घ्यायच्या. आलं किसून घ्यायचं. मनुका आणि आलं झाकण असलेल्या डब्बीत भरायच्या आणि मग त्याच्यावर डिड ते दोन लिंबाचा रस पिळायचा. एक ते डिड छोटा चमचा काळं मीठ  घालायचं आणि हे सगळं छान ढवळून डब्बी झाकून ठेऊन द्यायची. चार पास तसांनी मनुका त्या लिंबाच्या आणि आल्याच्या रसात, रसरसून टम्म फुगतात. येता जाता ह्या मनुका तोंडात टाकल्या की आंबट गोड चव जिभेवर रेंगाळते आणि भूक चाळवते. 

मी आता काळं मीठ घालते . आई सैंधव संचळ घालते. त्याला शेंदेलोण -पादेलोण म्हणण्यातच जास्त मजा यायची. आम्ही खिदळत बसायचो.
2.स्वादिष्ट पेज. 
तांदूळ धुवून घ्यायचा. एका छोट्या कढईत दोन चमचे तूपावर तांदूळ भाजून घ्यायचा.त्यात थोडं मिरेपूड घालायची किंवा तीन चार अख्खे मिरे, आल्याचे लांबट काप आणि थोडं जिरं. ह्याची फोडणी नाही करायची तांदळाबरोबर परतायचं सगळं. दूप्पट पाणी घालून भाताची पेज करायची. काळं मीठ भुरभुरायचं आणि आवडत असल्यास थोडं लिंबू पिळायचं. गरमा गरम पेज सूप तयार ! माझ्या मुलीला मी हॅन्ड मिक्सरने भाताची शीतं बारीक करून देते. अशावेळेला आल्याचे मोठे काप मी भात शिजून मिक्सरने बारीक झाल्यावर मगच घालते.
3.तूप मीठ लसणाचा रोल.
लसणाच्या दोन छोट्या पाकळ्या अगदी बारीक चिरून तुकडे करायचे. पोळी तव्यावर फुगली की लगेचच चमचाभर साजूक तूप पोळी र घालायचं. आमच्या आईला तूप खूपच औषधी इत्यादी वाटत असल्याने तीच्या लेखी एक चमचा ह्या व्हॅल्यूला फारसे महत्व नव्हते. बारीक चिरलेला लसूण मध्ये एका ओळीत पसरायचा आणि हलक्या हाताने त्यावर मीठ भुरभुरायचं . मिठाला प्रमाण सांगता येणार नाही ते प्रत्येक आईचं वेगळंच गणित असतं .हा रोल, गरम पोळीची उब हाताला जाणवते आहे, तोपर्यंतच गट्टम करून टाकायचा.

4.हिरव्या मसाल्याचं वरण
आलं,लसूण, कोथिंबीर, मिरची,चिरून किंवा किसून घ्यायची. भरपूर कढीलिंबाची पानं. शिजलेली मुगाची   डाळ छान घोटून,एकजीव करून घ्यायची. जिरं,मोहरी न घालता हिंग, हळद आणि सगळ्या हिरव्या मसाल्याची फोडणी वरणावर घालायची. भरपूर पाणी घालून उकळी आणायची. सूप सारखं पिताना त्यात थोडी चिरलेली पुदिन्याची पानं, थोडी मिरपूड आणि थोडं लिंबू पिळायचं. ह्या वरणाची वरणफळं पण खूपच छान लागतात.
आता वाटतं, कधी कोणत्या आजारावर डॉक्टरांनी काय औषध दिलं होतं ते आठवत नाही, पण आईने मला बरं करण्यासाठी /वाटण्यासाठी केलेल्या कित्येक पदार्थांची चव तशीच्या तशी  आठवते. मीठ ते मीठच असतं पण तूपमीठ लसणाच्या रोल मध्ये माझं प्रमाण कधीच जुळून येत नाही.  डॉक्टर आजारातून बरं करतात पण आईच्या स्वैपाकात, ग्लानीत तिने डोक्यावरून फिरवलेल्या हातातच, संजीवनी असते असं मला वाटतं. प्रत्येक घरातले असे वेगवेगळे संचित, संजीवनीचे साठे असतीलच, माझ्या आईचा तिने मला दिलेला संजीवनीचा वारसा आज तुमच्या पर्यंत पोचवते आहे.

DNA

DNA हा मराठी सिनेमा खरंतर २९ जूनला अमेरिकेतल्या काही शहरांमध्ये प्रदर्शित झाला. त्या पहिल्या शो नंतर लगेचच त्या बद्दल प्रेक्षकांनी भरभरून लिहिलं. Mukund Marathe , Shirin Mhadeshwar , Mohana Joglekar ,ह्यांनी त्यांच्या पद्धीतींने उत्तम परीक्षणं लिहिली. हा सिनेमा साकारण्यात माझ्या स्नेहातली काही मंडळी असल्यामुळे मी माझ्या परीने उशिरा का होईना हे परीक्षण लिहिते आहे. संधी मिळाल्यास हा सिनेमा नक्की पहा ! 

**** Spoilers alert, ****

DNA, अमेरिकेतला पहिला मराठी सिनेमा आहे, पण फक्त काही मराठी माणसांनी एकत्र येऊन सिनेमाचे चित्रीकरण अमेरिकेत केले आहे म्हणून नाही, तर ह्या सिनेमाचं कथाविश्व हे इथे अमेरिकेतच घडू शकतं म्हणूनही.  शिक्षणासाठी भारतातून अमेरिकेत राहायला आलेली माणसं, त्या शिक्षण प्रक्रियेत बदलतात. ज्ञानाने, अनुभवाने समृद्ध होतात तशी त्यांची जीवनशैली पण बदलते. आधी आई वडील,मित्र परिवारापासून लांब, नवीन बस्तान बसवायचं म्हणून आत्मनिर्भरता अवलंबली जाते पण मग हळू हळू लक्षात येतं की अमेरिकेत रूळायचं असेल तर  इथल्या Individualistic  समाजपद्धतीचा स्वीकार केला पाहिजे. म्हणजे माणसं अलिप्त होतात किंवा माणूसघाणी होतात असं नाही, ती जास्त खंबीर होतात. सगळेच भारतीय असं करतात असं माझं म्हणणं नाही, पण ह्या सिनेमाचे कथानायक, कांचन आणि यतीन, तसे आहेत असं मला वाटतं. 

जीवन मरणाचे निर्णय घ्यायचे झाले, तरी कुणा मोठयाचा सल्ला किंवा इतर कुणाच्या पाठिंब्याशिवाय आपण स्वतःचे बरं वाईट ठरवू शकतो आणि त्याच्या परिणामांना सामोरे जाऊ शकतो, असा आत्मविश्वास किंवा आभास (?) बाळगून,कांचन आणि यतीन आयुष्याचे  निर्णय घेतांना दिसतात.

मिसकॅरेजेस, सदोष स्त्रीबीज त्यामुळे निरोगी मूल जन्माला घालण्याची अशक्यता ,अश्या सगळ्या भावनिक, नाजूक गोष्टी रंगवताना यतीन किंवा कांचनचा भावनिक विस्फोट ,रडण्या ओरडण्यातून किंवा आई वडिलांशी / मित्रांशी हळव्या संवादात अडकत नाही. त्यांच्या एकमेकांच्या विश्वात माजलेलं काहूर ते अतिशय रॅशनली सोडवण्याचा प्रयत्न करतात. मला हे भावनाविवश होऊन आक्रस्ताळेपणा न करणारे, कणखर कांचन आणि यतीन खूप आवडले. हे असे नायक लिहिण्यात, साकारण्यात सगळ्याच DNA च्या टीमचा मोठा वाटा आहे.

मूल दत्तक घेतलं तर ते आपल्यासारखं ,'आपलं ' असणार नाही. स्त्रीबीजात मायटोकाँड्रियल डीफेकट असल्यामुळे सरोगसी हा पर्याय आपल्याला लागू पडणार नाही. मग इंग्लंड मध्ये होणाऱ्या क्लिनिकल ट्रायल मध्ये आपल्याला थ्री पेरन्ट बेबी मिळू शकतं हे त्यांना कळतं. यतीनला कुठल्यातरी तिसऱ्या माणसाची जेनेटिक भेसळ स्वतःच्या मुलात नकोय. कांचनला तो अतिशय कोरडेपणाने सांगतो, "दोष तुझ्यात आहे ....मला माझी जर्मलाइन करप्ट करायची नाहीये." हे ऐकून कांचन भडकते आणि त्याला एक सणसणीत थोबाडीत मारते. तो घरातून बाहेर पडतो. ती घरात, तो कॉफी शॉप मध्ये. ती फोन मेसेजेस मधून त्याला घरी बोलावते, थोडया वेळाने तो घरी परततो. ह्या एका भांडणावर खूप फुटेज वाया घालवता येऊ शकलं असतं, पण लेखक आणि दिग्दर्शकाची म्यॅच्युरिटी दिसते ती ते भांडण  तेवढ्यातच आटोपशीर घेऊन सिनेमा पुढच्या टप्प्याकडे वळतो. एवढं खोलात जाऊन त्या भांडणाबद्दल लिहिण्याचं कारण असं की त्यानंतरच्या सीनमध्ये सिनेमाचा गाभा आहे असं मला वाटतं. रात्री त्यांच्या खोलीत, यतीन अचानक काहीतरी सुचून उठतो,क्लिनिकल ट्रायल मधून आपल्याला मूल कसं मिळणार आहे हे दाखवायला काही वरवरच्या वाटणाऱ्या गोष्टी एका ग्लासात गोळा करतो. कांचन कडून तिची अंगठी (साखरपुडा/ लग्न)  घेतो तिचं स्त्रीबीज म्हणून , स्वतःचा स्पर्म म्हणून ब्रश आणि कांचनच्या मेकअप बॉक्स मधलं एक डबडं, म्हणजे अनोळखी व्यक्तीचा मायटोकाँड्रिया दर्शवणारं प्रतीक म्हणून. स्वतःच मूल तर हवं आहे पण माहित नसलेल्या कुणाही त्रयस्थ स्त्रीकडून तिच्या स्त्रीबीजातला मायटोकोण्ड्रिया घेऊन तो कांचनच्या सदोष स्त्रीबीजात मिसळण्याऐवजी, यतीन एक वेगळाच प्रायोगिक उपाय सुचवतो. ग्लासातून तिची अंगठी काढून तिच्या हातात ठेवत तिला सांगतो की ह्या एग मध्ये प्रॉब्लेम आहे तर ते बाजूला ठेऊया.  एग डोनर व्यक्ती आपल्या आवडी निवडीने आपल्या  क्रायटेरिया मध्ये बसणारी, आपणच शोधूया,  आणि मग ते बाळ तू तुझ्या पोटात वाढव म्हणजे तुला पण मातृतव अनुभवता येईल. तुझ्या बाळाची तूच सरोगेट आई हो,असं यतीन कांचनला पटवून देतो. ती नाखुशीने हा पर्याय स्वीकारते हे तिच्या देहबोलीतून, चेहऱ्यावरून स्पष्ट दिसतं.. टेस्टट्यूब दाखवणं अशक्य आहे हे समजून इथे एका ग्लास मध्ये होऊ घातलेलं बाळ दाखवणं प्रतीकात्मक आहे. ती प्रक्रिया पूर्णतः क्लिनिकल आहे  हे शब्दातून न मांडता, सिनेमा हे दृश्यांचे माध्यम आहे तर केवळ दृश्यातून दाखवणं हे छान जमवून आणलंय. आणि सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे ह्या एका प्रसंगातून सिनेमातलं द्वंद्व ह्यापुढे दोन पातळ्यांवर चालू राहणार हे उघड होतं. 'आपलं' वाटेल असं हाडामासांचं मूल हे दोघं कसं मिळवणार ? आणि त्या मुलाच्या ध्यासात वेगवगेळे पर्याय पडताळताना ह्या जोडप्याचं नातं शाबूत राहील का ?  

यतीन आणि कांचन मध्ये आपण गुंतलो असल्यामुळे आपल्यालाही वाटायला लागतं की ह्या दुपदरी द्वंद्वातून ह्या दोघांना एकत्र ठेवणारा मार्ग निघू दे. पुढे ही दोन्ही द्वंद्वाची विश्व विस्तारत जात असताना काही ठिकाणी नीटश्या ट्रांझीशन्स विणता आलेल्या नाहीत . सिनेमा पाहताना त्या खटकतात पण त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करून पुढे सिनेमा बघत रहावासा वाटतो. 

ह्या कथा विश्वात उपस्थित होणारे सगळेच प्रश्न सिनेमा संपतो तेव्हा सुटत नाहीत . क्लिनिकल ट्रायल बद्दल माहिती मिळते,कांचन सहभागी होणार हे दिसतं ,पण प्रत्यक्षात ती ट्रायल, त्यातली इतर कुटुंब न दिसता सुद्धा आपल्याला साद घालतात. त्यांच्या बद्दल उत्सुकता वाटत राहते.

कांचन आणि यतीनच्या आयुष्यात मैत्रेयी नावाचं छोटं माणूस आल्यावर सिनेमा काही काळ थोडा सैल पडतो. ह्या नंतरच्या प्रवासात यतीनच्या स्वभावाचे कंगोरे जितके छान दाखवले आहेत,मैत्रेयीला काखेत उचलून धरणारा यतीन ते इमर्जन्सी रम मध्ये, "येस आय अँम् हर फादर." म्हणणारा यतीन ,हा  प्रवास चांगला रंगवलाय. तितकासा कांचनचा ग्राफ बदलत नाही. 

एका जोडप्याला मूल हवं आहे मग त्यांना एक गोंडस, प्रेमळ मूल मिळालं म्हणून लगेच इन्स्टंट हॅपी फॅमिली होत नाही, हे पचायला जड असलं तरी पडद्यावर ते छान साकारलंय. 

मैत्रेयीला त्यांनी भारतात पाठवून देऊ नये असं आपल्याला प्रेक्षक म्हणून कित्तीही वाटत असलं तरी, रॅशनल कांचन आणि यतीन पाणावलेल्या डोळ्यांनी तिचा निरोप घेतात. काल्पनिक विश्वात न रमणारे कांचन आणि यतीन त्यावेळेला आणखीनच आवडून जातात. एक नवीन विश्व निर्माण करायच्या आधी, आहे त्या विश्वातले वेगवेगळे पुर्जे डिसअसेम्बल करून त्याच तुकड्यातुन पुनरनिर्मिती करावी लागणार आहे हे शाश्वत सत्य जड मनाने ते स्वीकारतात.

औषधं,शस्त्रक्रिया, नवनवीन रिसर्च मधून आपल्याला ग्रासलेल्या प्रॉब्लेम्स वर उपाय मिळतीलच, पण अंतरंगातले पुर्जे पण थोडे हलवायला लागतील, स्वतःला पुन्हा पारखावं लागेल तरच त्या 'व्याधीचं' /प्रॉब्लेम्सचं' खरं निराकरण करता येईल असा काहीसा संदेश सिनेमातून आपल्यापर्यंत येऊन पोचतो. 

सिनेमा संपल्यावरही खूप वेळ मनात रेंगाळत राहतो. म्हणूनच संधी मिळाली तर हा सिनेमा आवर्जून बघा !

DNAचया सगळ्या टीमला खूप शुभेच्छा ! आणि ह्या कलाकृतीमुळे अपेक्षा उंचावल्या आहेत त्यामुळे पुढच्या प्रोजेक्ट्स साठी ऑल द बेस्ट !

मार्शा..

माझ्या शेजारी ती राहायची. एकटीच. ऐंशीच्या घरात असूनही सायकलने फिरायची.  ती गेल्यावर तिचा मुलगा आला.  सगळं घर उलटंपालटं केलं. काहीच न मिळाल्यानं संतापानं निघून गेला. एकदा ती माझ्याकडे आली होती. माझ्याकडची गूळ-पोळी घेऊन गेली होती. यंदा संक्रांतीला गूळपोळी करताना  पुन्हा तिची आठवण झाली.  पण आता ती परत कधीच दिसणार नव्हती.

By लोकमत न्यूज नेटवर्क | Follow  | Published: June 10, 2019 03:53 PM | Updated: June 10, 2019 03:57 PM

मार्शा..

ठळक मुद्देकाळ बदलला, तसे देशांतराचे संदर्भ आणि कहाण्याही बदलत गेल्या. जिथे जन्मलो-शिकलो-वाढलो ती भूमी सोडून माणसे परदेशी मातीत आपली मुळे रुजवतात; तेव्हा नेमके काय बदलते? - त्या अनुभवांचा हा कोलाज.

- अमृता हर्डीकर

एखादा माणूस गेल्यावर, शेवटचे सगळे विधी उरकायच्या आधी किंवा दहा-पंधरा दिवसातच र्शद्धांजली लेख लिहिला जातो. गेलेल्या माणसाच्या आयुष्याचा, त्याच्या कर्मांचा सारांश आणि त्याच्या कुटुंबाचा उल्लेख त्यात होतो. मी खूपच उशिरा लिहिते आहे. जवळ जवळ सहा-सात महिन्यांनी. एका परिच्छेदात शब्द उरकणं शक्य नाही म्हणून जरा प्रदीर्घ, मनाला टोचणी लावून गेलेलं सगळं काही लिहिते आहे.
आज जिच्यावर मी लिहिते आहे तिचं नाव मार्शा. ती माझ्या शेजारी राहायची, तरी तिची माझी 6-7 वर्षांमधली फक्त तोंड ओळख, हाताच्या बोटांवर मोजता येतील इतक्याच भेटी, इतकी औपचारिक ओळख की मला तिचं आडनावसुद्धा माहीत नाही. ती एकटीच राहायची. सत्तर ते ऐंशीच्या दरम्यान वय. चेहरा जरा उग्र, पांढरे बॉबकट केस,  पाणीदार; पण उदास राखाडी निळे डोळे, डोळ्याखाली  सुजलेल्या लालसर वळ्या, दात ओबडधोबड, थोडे पुढे आलेले.
पंचाहत्तर ते ऐंशीच्या वयाची असली तरी मार्शा सायकलने फिरायची. तिच्याकडे गाडी नव्हती. तिच्या मदतीला तिचा मुलगा, नात, कुणी कधी तिच्या घरी आलेलं कधीच पाहिलं नाही. मुख्यत: मार्शा स्वत:च घरातून फारशी बाहेर पडायची नाही. घराच्या आसपास रानटी गवत, मोठी झाडं, रानच उगवलेलं. त्यात उंदीर होतात अशी मार्शाबद्दल म्युनिसिपालिटीकडे एक दोनदा तक्र ारपण झालेली. मार्शा घरातून दुर्मीळच बाहेर पडायची. अनेक शेजार्‍यांनी तिला पाहिलंसुद्धा नव्हतं.
नोव्हेंबर 2018 मध्ये मार्शाच्या घरातून, सामानाची आदळ आपट ऐकू आली म्हणून निकीत (माझा नवरा) बघायला गेला,  तर मार्शाचा मुलगा घरात होता. त्याने सांगितलं, न्यूमोनिया आणि काही कॉम्लिकेशन्स होऊन ती हॉस्पिटलमध्येच गेली. सगळं घर उलटं पालटं करून, एखादा खजिना शोधण्याच्या घाईत आणि काही हाती न लागल्याच्या संतापात तो निघून गेला. घरमालकांना आम्हीच कळवलं. घरात हजारो  पुस्तकं, वर्षानुवर्षाचे सामान, कपडे, भांडीकुंडी, खचखचून भरलेली. मालकांच्या गळ्यात हा सगळा पसारा निस्तरण्याची आणि मार्गी लावण्याची अतिशय महागडी जबाबदारी पडली. त्यामुळे तिच्या एकाकी जगण्याची किंवा मृत्यूची खंत न करता ते फक्त तिने त्यांना दिलेल्या त्नासांचे पाढे वाचत होते. ती गेली हेपण अनेकांना नंतर खूप महिने माहीत नव्हतं.
कुणी म्हणालं, ‘आय विश नो वन हॅज टू गो धिस वे .’  पण मला चुकल्यासारखं वाटत होतं. इतर सगळ्या शेजार्‍यांबरोबर छान घरोबा आहे त्यात मार्शा कधी सामील झाली नाही, मीपण विशेष प्रयत्न केले नाहीत तिला सामावून घेण्याचे. तिच्या एकाकीपणाची जाणीव झाली होती; पण तिच्या रूक्ष बोलण्यामुळे, थोड्याशा विचित्न अनुभवांमुळे, मी त्यापलीकडे जाऊन तिचा विचार केला नाही, याचा खूप पश्चाताप झाला. मनाला टोचणी लागली.
जानेवारीपासून मालक नवीन रंग, नवीन फर्निचर, नवीन छत, अशा अनेक गीष्टींनी मार्शाचे घर, आता नवीन भाडेकरूंसाठी सुशोभित करतायत. आमच्या दोन्ही घरांच्यामध्ये एक रातराणीचे झाड होते. त्याच्यावर गेली काही वर्र्षं हमिंगबर्डस घरटं बांधत होती आणि त्यांची पिल्लं आम्हाला बघायला मिळत. शिवाय सगळा परिसर धुंद करणारा सुवास. पण या झाडाचा पाचोळा प्रचंड आणि थंडी-पावसाळ्यात त्या पाचोळ्यामुळे किडे, डास असल्या भानगडी. या वयात मार्शा कुठे हे सगळं साफ करणार म्हणून मीच दोन्ही अंगणातला पाचोळा साफ करायला लागले. तिची माझी शेवटची भेट त्या रातराणीच्या पाचोळ्याशीच झाली होती. सगळं घरच नवीन करण्याच्या मार्गावर असलेल्या मालकांनी अचानक ते रातराणीचं झाडच कापून टाकलं. आता तिथे हमिंगबर्डसची घरटी होणार नाहीत असा विचार करत असतानाच वाटलं, मार्शाची शेवटची खूणपण गेली. झाडामागच्या अंधारलेल्या खिडकीत अचानक प्रकाश ओसंडून वाहायला लागला.
मार्शाबरोबरची पहिली भेट आठवली. ड्यू डेट उलटून गेलेली, जड पोट सांभाळत, मी तव्यावर गूळ-पोळी गरम करत होते. तेवढय़ात लाइट गेले. दारावर जोरात थापा पडल्या. दार उघडलं तर मार्शा होती. ‘लाइट गेलेत तर तुम्ही काय करणार आहात?’ मी तिच्या समोर कंपनीला फोन केला. तोपर्यंत वास घेत ती म्हणाली, ‘व्हॉट्स द स्वीट कॅरॅमल स्मेल?’ मी लाइट जायच्या आधी तव्यावर गरम झालेली पोळी तिला दिली. या सगळ्या प्रसंगात माझं नऊ महिन्याचं अवघडलेपण तिला दिसत असून, तिने त्याबद्दल काहीही भाष्य केले नाही. पोळी घेऊन ती निघून गेली.. एकदा कधी ती अंगणाच्या गजाआडून आमच्या अंगणातले फोटो काढत होती. कपडे वाळत घालण्याच्या स्टॅण्डकडे हात दाखवत म्हणाली, ‘आय अँम डॉक्युमेंटिंग दॅट यू हॅव अ केज इन यूर यार्ड .’  तिला सांगितलं तरी समजून घ्यायचं नव्हतं ते काय आहे .मागच्या संक्र ांतीला, मी गूळपोळ्या करत असताना दारासमोर अँम्ब्युलन्स येऊन उभी. मी इराला घेऊन बघायला गेले तर मार्शाला हॉस्पिटलमध्ये घेऊन जात होते. पुढे होऊन विचारलं काही मदत हवी आहे का? तर नकारार्थी उत्तर आलं .. मोजक्या प्रसंगात आमची देवाण-घेवाण झालीच होती की ! नाळ नाही जुळली फक्त.
यंदाच्या वर्षी मार्शा नव्हती; पण संक्र ांतीला गूळपोळी करताना ती आठवली. तिच्या आठवणीत ती पोळी करपली; पण तिच्या उणिवांचे पाढे न वाचता तिची आठवण आली..
किती लोकं असे एकटेच जातात. आपल्या जवळचे नसले तरी माहितीतले, ऐकण्यातले .. मार्शाच्या जाण्याने मनाचा एक नवीन कप्पा उघडला. वरवर काटेरी वाटणार्‍या, स्वभावदोष असल्यामुळे एकाकी असणार्‍या व्यक्तींना, त्यांच्याकडून काहीही अपेक्षा न करता, आपण एखादा तरी सोबतीचा समजुतीचा क्षण देऊ शकतो का? मार्शाला मी नाही देऊ शकले असा निसीम समजुतीचा क्षण. पण सहा महिन्यांनी तरी, तिचा विचार करून, तिच्या आठवणीत ही खंतपूर्वक र्शद्धांजली ! मार्शा आणि तिच्यासारख्या अनेकांना..

अत्तर

सप्टेंबर २०१८ ला पुण्याहून बेर्कलीला परत येत असताना, इथल्या मित्रमैत्रिणींसाठी काय घेऊन यावं ह्या विचारात होते. सामानात प्रचंड भर न घालता देशातलं काहीतरी आणायचं होतं. "देशात चाललो आहे " हे पण इथून -भारतात जाताना म्हणायला  आवडणारे, ठेवणीतले शब्द. अमेरिकेतली आमची ओळख भारतीय वंशाचे अशीच आहे, इथे मी पुण्याची का नागपूरची का आळंदीची ह्या तपशीलाशी इतर भारतीयांना फरक पडतो, कुठल्याही अमेरिकन व्यक्तीने तो प्रश्न विचारला, नकाशावर त्याची भौतिक जागा त्याच्या लक्षात आली तरी त्याच्या लेखी ह्या मुद्द्याला फार महत्व नसतं.  ज्या भारतीय वंशाचे म्हणून आपण ओळखले जातो त्या " देशात जातोय" म्हटलं की फक्त पुण्या-मुंबईत जाणार असलो तरी Indian Ocean च्या " देस मेरा रंगरेजी बाबू, घाट घाट यहां घटता जादू.." ची भव्यता, भारताच्या  प्रचंड मोठ्या ethosची उब मनाला, शरीराला वेढते...त्यामुळे अशा भारतातून परत अमेरिकेत येत असताना,स्वतःच्या बॅॅगेत काय भरू आणि काय ठेऊन जाऊ? असं होत असताना गिफ्ट्स काय नेऊ ह्याबद्दल मी नेहमीच खूप विचार करते.

मी पुण्यात पोचायच्या आधी काही महिने बाबा त्यांच्या कामासाठी लखनऊला गेले होते. त्यांनी माझ्यासाठी खुद्द चिकनवर्क करणाऱ्या कारागीरांच्या गल्लीत जाऊन लखनवी कापडं आणली होती आणि अत्तर.... इत्तर.... ती दीड इंचाची बाटली हातात पडल्यावर अर्थातच थोडी कानामागे, थोडी नाडीवर त्या अत्तराची जादू फिरली. नाकात तो सुगंध भरल्यावर मला उगाच वाटलं ठोके थोडे स्थिरावले, आईच्या मिठीत, जुन्या दुलईत, आपल्याच मुलांच्या दुपट्यात जो एक ओळखीचा वास असतो, तसाच मला ओळखीचा वाटला तो अत्तारात्ला सुगंध. भेट द्यायला अत्तर घेऊन जायचं म्हणूनच मी ठरवलं.

बाजीरावरोडवरच्या सुगंधीवाल्यांकडे गेले. केवडा, मोगरा, रातराणी, चाफा, बकुळ, अनामिका( नवीनच होतं ते अत्तर ), चक्क मिट्टी नावाचं अत्तर मिळालं! अडीच तीन हजाराची खरेदी झाल्यावर त्यांनी मला विचारलं," तुम्ही बाहेर असता न ? कुठे नेणार आमची अत्तरं?".

 " तुम्ही कसं ओळखलत?"

" अत्तरं फक्त पूजेसाठी न्यायला येतात लोकं. नाहीतर आता सगळ्यांनाच बाटलीतला perfume हवा असतो.. एवढी अत्तरं वगैरे बाहेरचेच घेऊन जातात." ( मी आता बाहेरची झाले होते हे ओळखण इतकं सोपं झालं होतं तर !)

मी हसून पैसे दिले पण मनात इतके सुवास आणि आठवणी तरळल्या. देव्हार्यातलं  किंवा अत्तरदाणीतल्या अत्तरापेक्षा, माझ्या अत्ताराबद्दलच्या आठवणी खूप वेगळ्या आहेत. \

बाबांचे वडील, त्यांना आम्ही नाना म्हण्यचो. माझ्या लहानपणी मला घेऊन नाना सुगंधीवाल्याकडे घेऊन गेल्याचं आठवतंय. वेगवेगळी अत्तरं हाताच्या मागे लाऊन त्याचा सुवास तपासल्याचंं आठवतंय. दोन सुवासांमध्ये फरक नीट करता यावा म्हणून तिथे कॉफ्फी बीन्स किंवा तत्सम गोष्टी नसत. हातावर कितीही वेगवेगळी अत्तरं लावली असली तरी नाना त्यात फरक करत आणि एखाद दुसरी छोटी बाटली घेऊन आम्ही घरी परतत. नानांच्या खजिन्यात सहा काचेच्या, अत्यंत नाजूक कोरलेल्या, लांबूळक्या बाटल्या होत्या, पर्शीअन का कुठल्या वेगळ्याच देशातून आलेल्या . त्या बाटल्यांना अत्तरदाण्या पण म्हणता येयील खरंतर....त्या हिरव्या रंगाच्या मखमली कापडात गुंडाळून, एका लाकडी पेटीत ठेवलेल्या असत. त्या अत्तरदाण्या फक्त शोभेसाठी होत्या, असं मला वाटत. नानांनी कधी त्यामध्ये अत्तर भरलेलं मला आठवत नाही, आणि आम्हाला त्या कधीतरीच शोभेच्या वस्तूंसारख्या बघायला मिळत, हात बीत लावता येणं तर खूप लांबची गोष्ट होती. अर्थातच त्या बद्दल प्रचंड आकर्षण होतं. नाना गेल्यावर त्यांच्या अनेक गोष्टींमध्ये ती लाकडी पेटी आणि त्या अत्तरदाण्या सापडल्या; त्या प्रत्येकात एक सुवास दरवळत होता, अनोळखी, खूप पूर्वी कधीतरी त्यात अत्तरं नांदली असणार....

इथल्या  मित्रमैत्रिणींसाठी ती अत्तरं आणल्यावर त्यांना ती essential oils इतकी प्रखर वासाची वाटली; ती dilute करणं सोपं आहे हे पण कळलं, थोडं distilled water आणि alcohol घातलं की म्हणे छान करता येतात त्याची perfumes. ती अत्तरं मी दिली म्हणून ती स्वीकारून ती कपाटात कुठेतरी धूळ खात पडली नाहीत. त्यांना ह्या देशातलं त्यांचं एक सोम्य रूप धारण केलं.

वेगवेगळ्या माणसांमध्ये, अनुभवात, आठवणीत , शब्दात अशी अनेक अत्तरं दरवळत असतात. ती अत्तरं प्रत्येकाच्या कुपीतून थोडी थोडी बाहेर शिंंपडली गेली तर त्याचा सुवास खूप दरवळतो. त्या अत्तराचं नांदणंं, अनेकांच्या स्मृतीत राहतं, फक्त त्या अत्तरदाणीच्या नाही ! पंधरवड्यात माझ्या  मित्रमैत्रिणींचे व्यक्त होणं हे असंच अत्तर दरवळण्यासारखं आहे असं मला वाटतं... ह्यापेक्षा सुवासिक वर्षाचा शेवट आणखीन काय असू शकतो? Goodbye 2018! आणि सुवासिक नवीन वर्षाच्या शुभेच्छा !

एक नवीन पिंपळकट्टा

पिंपळाची मोठी झाडं, पारंब्या, पार आणि पारावर भेटून गाव गप्पा हाकणारी मंडळी, मी कधी अनुभवली नाहीयेत, पण ह्या पाराची वेगवेगळी रूपं मी निश्चित अनुभवली आहेत. Facebook हे असंच मला एक नवीन प्रकारचा पिंपळकट्टा वाटतं. हवं तेव्हा मोबाईल उघडून कुणाच्या शेतात किती उस पिकला बघावं, कुणी तळ्याकाठी खरडलेल्या चार ओळी वाचाव्या, थोडीशी सरपंचाच्या कामाविषयी कुरकुर, कुणाच्या आजारपणाची, दहाव्या बद्दलची दबक्या आवाजात खंत व्यक्त करावी,कुणाच्या बारशाचे पेढे खावे, कोण कुणाशी भांडलं त्याचे कागाळे ऐकावेत,कुणाचा नवीन बैल तर कुणाचा नवीन ट्रॅक्टर; सगळ्यावरून दिवसातून पाच दहा वेळा नजर फिरवावी आणि मोबाईल परत बंद करून ठेऊन द्यावा.

राहत कुठेही असलो, कितीही शिकलो, व्यस्त झालो, ग्रासलो तरी प्रत्येकाला गरज असते असा एक पिंपळकट्टा असण्याची. कट्यावर भेटणाऱ्या त्याच त्याच लोकांचा चेहरा बघण्याची, त्यांच्या गप्पा ऐकण्याची, कधी थोडा सल्ला, कधी बोलणी खाण्याची, त्यांच्याबरोबर दात काढून खिदळण्याची. Facebook वर फ्रेंडलिस्ट मध्ये कितीही लोकं असली तरी तिथेही आपला एक मोजक्या, ठराविक लोकांचा कट्टा असतोच की, म्हणजे मोठ्यापारावरचा छोटा सबकट्टा. फरक इतकाच आहे की Facebook वरचा कट्टा, सोबतीची, जिव्हाळ्याची, मैत्रीची, गरज पुरवत असला किंवा पुरवल्याचा भास निर्माण करतो तो आंतरजालावरून, म्हणजे अंतरावरून. त्या खर्याखुर्या पिंपळाच्या पारावर, स्वतः चालत जायला लागायचं, कुणाच्या अंगात कुठलं इरकली कापड आहे, का खादीचा लेंगा त्याचा पोत अनुभवता यायचा, पाठीवर थापटी मारताना, केस ओढताना खरा स्पर्श जाणवता यायचा, प्रत्येक व्यक्तीच्या आवाजाचा बाज, स्वरातले चढ उतार कानात घुमायचे, चेहऱ्यावरच्या आठ्या, हास्यरेषा, भुवया उंचावणं,चेहऱ्यावर वाचता यायचं; किती भाग्यवान होती ती मंडळी ज्यांना हे रोज करता येत होतं...

रोज असं सामोरासमोर भेटणं, खरा सहवास अनुभवणं, पार जमवणं, हे त्याच गावात राहणाऱ्या लोकांना सुद्धा आज शक्य नाही, तर मग वेस ओलांडून, नदीपार, समुद्रापार अगदी सातासमुद्रापार गेलेल्यांना कसं शक्य होईल? पण Facebook वर वेळ, स्थळाची काही बंधनं नसल्यामुळे, जर इंद्रियांचा थोडा त्याग केला तर, सोबतीची, मैत्रीची, जिव्हाळ्याची नाळ जोडून ठेवणं अगदी सहज शक्य झालंय.

मी अजिबातच Facebook ची खूप मोठी उपभोगता नाहीये. मी काहीवेळा महिनोंमहिने सन्यास घेते ह्या कट्ट्यावरून. पण परत येणं तितकंच सोपं असतं.गेल्या काही वर्षात मी न भेटलेल्या, न पाहिलेल्या, भेटून इतकी वर्ष झाली आहेत की भेटलो तर ओळखणार नाही, इतक्या लांबच्या माणसांनी, वेळोवेळी मला आपलसं केलं आहे; माझ्या चेहऱ्यावर मला अपेक्षित नसताना हसू आणलय, मला मैत्रीण करार देऊन खरडलंय, आपुलकीने, काळजीपोटी धमकावलय, प्रोत्साहन दिलंय. ह्या सगळ्या व्यक्तींना मी फक्त Facebook मुळेच आणि Facebook वरच भेटते. फार कमी लोकांना मी प्रत्येक्ष भेटले आहे. मला वाटतं माझ्यासारखंच आता बऱ्याच जणांचं विश्व हे त्रिमितीय झालं आहे, वास्तवातलं, जिथे सगळी इंद्रिये अनुभवता येतात, मनातलं, जिथे कसलीच बंधनं नसतात आणि अंतरजालावरच, जिथे Facebook सारखे अनेक पिंपळकट्टे जमू शकतात. ह्या तीनही विश्वांची सांगड घालून, मानसिक आणि शारीरिक स्वास्थ्य सांभाळून, मोक्षाच्या वाटेवर चालत राहणं ही खरी कसोटी आहे. पण कसोटी नसेल तर जगण्याचं स्फुरण येणार कुठून? त्यामुळे हिथं, तिथं, जिथेभी पिंपळकट्टा मांडून मनातल्या चार गुजगोष्टी करता येतायत अशा सगळ्या मंचांना, spacesना वंदन करायचं आणि व्यक्त होऊन जायचं.    

क्रिसमस-बीस्मस

“ जिंगल बेल जिंगल बेल ...” म्हणणारा लाल पोशाखातला बाबा, अमेरिकेतल्या आमच्या घरी आत्तापर्यंत डोकावला नव्हता. पण आता इराला कळायला लागलय... चांगलंच... आणि त्यामुळे पहिल्यांदाच आमच्याकडे पण मध्यरात्री सॅन्टा गिफ्ट्स देऊन जाणार आहे.

माझ्या लहानपणीच्या आठवणीत सुद्धा पुण्यात क्रिसमस सेलिब्रेशन वगैरे काही असल्याचं आठवत नाही. नाताळच्या सुट्टीला कॅम्पमध्ये विशेष काहीतरी ‘घडतं’, असं आम्ही रस्तापेठेत राहत असल्यामुळे ऐकिवात होतं आणि एका वर्षी आई बाबांबरोबर कॅम्प मध्ये गेले असतांना मार्झोरीनला sandwich खाऊन घरी परत गेल्याचं आठवतंय.  कर्नाटक हायस्कूल मध्ये कुणीतरी क्रीस्मसला रम बाॅल आणल्याचं आणि ते अनेक मित्र मैत्रिणींनी वाटून खालल्याचं आठवतंय. (कुणालाही रम चढली नव्हती हे आठवतंय.) जंगली महाराज रोडला पिझ्झा हट आणि मॅक डोनाल्ड्स आल्यावर, आम्ही लाॅच्या शेवटच्या वर्षाला असताना क्रिसमस डेकोरेशन , लाल टोपी घातलेले सर्वर हे मी अनुभवलेलं पाहिलं क्रिसमस असावं. म्हणजे २००४-५ साली. आता भारतातसुद्धा माॅल, हाटेल,पब मध्ये सॅन्टाच्या बरोबर फोटो, क्रिसमस डेकोरेशन, लायटिंग, सेलिब्रेशन सगळंच आहे की! तरीही भारतात काय किंवा अमेरिकेत काय आम्हाला क्रिसमस फिव्हर चढला नव्हता.

गेला महिनाभर इराच्या शाळेत क्रिसमसशी संबंधीत अनेक क्राफ्ट प्रोजेक्ट्स चालू होते. घरीसुद्धा दिवाळीत आम्ही आकाशकंदील केले, पणत्या रंगवल्या तसे आम्ही क्रिसमस प्रोजेक्ट्स करत होतो. इराने मात्र  ठामपणे तिला सॅन्टा आवडत नाही असं सांगितलं होतं. तिला तो आवडू वगैरे नाही असं तिला त्याच्या बद्दल माहितीच काय होतं? एरवी आम्ही आणि शाळेतसुद्धा त्या त्या सणाविषयी गोष्टीची पुस्तकं वाचलेली असतात. क्रिसमसच्या बाबतीत आम्ही काहीही वाचलेलं नव्हतं, सिनेमा/ Tv वर क्रिसमस बद्दल इराने काही पाहिलेलं नव्हतं. कदाचित शाळेत वाचलेल्या पुस्तकात आणि इतर मुलांच्या बोलण्यावरून हा निष्कर्ष निघाला असेल असं मला वाटलं. मग भरपूरवेळा ह्या बद्दल छोटे मोठे संवाद झाले.

उदा:१” तुला सॅन्टा का आवडत नाही?”

“ तो आपल्या घरात येतो.”

“ गिफ्ट द्यायला येतो..”

“ मला घरात नकोय सॅन्टा...”

“ तू त्याला कधी पाहिलं आहेस का ? घाबरू नकोस...”

“ मला गिफ्ट नकोय..”

उदा २: “ आपण घरात असताना सॅन्टा येतो?”

“ हो. आपण झोपल्यावर..”

“का?”

“ सरप्राईझ गिफ्ट द्यायला..”

“ आपल्याकडे चिमनी(chimney) नाहीये, मग सॅन्टा कुठून आत येणार?”

“ तुला हवा आहे का यायला?”

“ मला गिफ्ट नकोय....”

इराचे तर्कसंगत प्रश्न ऐकून मला प्रचंड अभिमान वाटत होता.

Thanksgiving उलटून गेल्यावर आमच्या आसपासच्या घरांमध्ये लायटिंग डेकोरेशन दिसायला लागलं, खिडक्यांमधून घरातल्या क्रिसमस ट्री वर लुकलुकणारे दिवे दिसायला लागले, सॅन्टा आणि त्याच्या रेन्दीअर्स चे देखावे दिसायला लागले. आमच्या घरी अशी कुठल्याही प्रकारची तयारी नाही, क्रिसमस बद्दल चर्चा नाही म्हणून इराला सगळे प्रश्न पडले आहेत का? भारतातली दिवाळी तिने अनुभवलेली नाही; पण दिवाळीच्या आधी होणारी तयारी, फराळ, रांगोळी, अभ्यंग स्नान, छान तयार होणं, ओवाळणं हे तिने तिच्या मावस भावडांबरोबर गेले तीनही वर्ष अनुभवलं आहे. दिवाळी म्हणजे आई, मावशी, बाबा, काका मिळून फराळ बनवतात, आई वडिलांचे मित्र मैत्रिणी एकत्र जमतात; सण साजरा करण्याची तिची कल्पना, sensibilities घडतायत त्या ह्या अनुभवांमधून. त्यामुळे सॅन्टा बद्दलची संशयी भूमिका आमच्या त्याच्या बद्दलच्या निरुत्साहातून जन्मली असेल का? माहित नाही. एक प्रयत्न म्हणून मी एक दोनदा क्रिसमस कुकीज वगैरे केल्या तिच्याबरोबर. पण इराची भूमिका ठाम होती. शाळेत केलीली tree ornaments तिने bracelets आहेत म्हणून मला हातात घालायला लावली. शाळेत सिरीअल वापरून करायला दिलेल्या  माळेत तिने सिरीअल चिकटवलं आणि मग खाऊन टाकलं. इतर मुलं घरी माळा घेऊन गेली आणि इरा घरी सुतळी घेऊन आली.. 

इराच्या मैत्रिणीच्या आईने मला विचारलं, “ Do you celebrate Christmas?Put up a tree and stuff?” मी म्हटलं, “No, we don't celebrate Christmas.” त्यावेळेला ती हसली आणि म्हणाली, “ We don't do it for the religious reasons of course. But I love the smell of pine and its time for family you know..” मी of course म्हणून मान हलवली, पण मला आई म्हणून थोडासा कॉम्पलेक्स यायला लागला होता. आपल्याकडून काहीतरी करायचं राहून गेलंय असं जरा उशीराच मला वाटायला लागलं होतं... 

मग एक दिवस काय घडलं माहित नाही, इरा म्हणाली, “ I am going to get one gift from Santa. Because Santa has to give gifts to many kids.” गिफ्ट नकोय ते एक गिफ्ट हा प्रवास कसा घडला ते कळलं नाही. पण अजूनही सॅन्टाने घरात यायचंच नव्हतं.

एक compromise म्हणून, आम्ही असं ठरवलं की घरापुढच्या अंगणात मोठं spruce चं झाड आहे त्यावर सॅन्टाने गिफ्ट ठेवायचं.

“ what if someone else takes it ?”

“नाही घेणार, चिठी ठेऊ आपण.”

“ नको, दाराबाहेर ठेऊ दे...”

मग घरात TV बघताना क्रिसमस शो बघणं सुरु झालं. एका गिफ्टच्या रुळावर वर गाडी चालायला लागली असल्यामुळे घरात एक नवीन खेळ सुरु झाला.

“ ho ho ho ! little girl were you good or were you naughty?”

“ I was very very naughty...”

“ Then you will get no gift, only a lump of coal.”

“ oh! I love a lump of coal. I will light it and bake a potato..”( हे improvisation माझं अर्थात)

“ No, Mommy be sad. Say,I want a gift, I will be good...”

मग ह्या संवादाची कितीही improvisations केली तरी त्याचा शेवट हाच की  खट्याळ मुलाला गिफ्ट मिळत नाही, तो दुखी झाला तरीही त्याला गिफ्ट मिळत नाही, फक्त कोळसाच मिळतो. शहाण्यामुलाला मात्र गिफ्ट मिळतच मिळतं आणि शाबासकी ही! तर्कसंगत मुलीने बरोबर मुद्दा पकडला होता..

कुठलातरी अनोळखी माणूस, आपण झोपलेले असताना घरात येणार, दूध पिणार, कुकीज खाणार आणि मग गिफ्ट देणार ही कल्पनाच तिला पचलेली नाही.

तिच्या लेखी क्रिसमस म्हणजे गिफ्ट, सरप्राईज गिफ्ट. त्या गिफ्टसाठी Santa,reindeer,sleigh ह्या सगळ्या bells and whistles ची गरज काय?

ही क्रिसमस आमच्या कायम लक्षात राहील ती इराच्या ह्या प्रश्नांमुळे. आत्ता रात्री वाट पाहून झोपताना, तिचा उत्साह उतू चालला होता. तिचा बाबा तिच्या rationalizationवर फिदा होऊन एक नाही, चार gifts wrap करत बसला होता. मी सुखावले होते, निदान ह्या क्रिसमस बिस्मसच्या बाबतीत तरी आई म्हणून माझं काहीही चुकलं नव्हतं....  

सपने

रात आती है, पर नींद नहीं , 

और जब उजाला दस्तक देता है
तो नींद खुलती नहींं.
मन को, ना चिंता है, ना डर
ना तन्हाई है, ना गम.
बस, सपनो का इंतझार है.
इसलिये रात आती है, पर नींद नहीं.
सपने आते है पर अकेले नही.
पुरा शेहेर छा जाता है,
मेहकते, चेहकते, रोशन सपने,
रंगीले, साहसी, बहादूर सपने
भूप मैं गाते है सपने,
थाम कर हात मेरा,
ले जाते हैं दूर गगन सपने.
सपनो की उडान आसान हैं
इसलिये, एक नही कई उडाने भरती हू,
सुना है, "Practice makes man perfect."
जी लगा कर कोशिश करती हू.
एक रात ऐसी आयेगी, मै सो जाऊंगी.
उजाला दस्तक देगा, तो आँख खुल जायेगी.
सुनहेरी धूपमे, मै उडान भरुंगी.
वो उडान मेरी होगी, सिर्फ सपनो की ना होगी..
ऊस दिन तक, मै सपनो का इंतजार करुंगी...

Opportunity

आफरोज, आस्क मी फॉर अ पोयम, आणि मी

माझीसाठी लिहिलेली  कविता  : Opportunity 

2012 सालापासून बर्क्लीमध्ये वर्षातला एक रविवार Sunday streets of Berkeley म्हणून साजरा केला जातो. Downtown  मधले रस्ते सकाळपासून संध्याकाळी ६ पर्यंत रहदारीसाठी बंद केले जातात. सगळे स्थानिक व्यवसाय, रेस्ताराँट्स, बेकरीज, संगीत शाळा, लोकल बँडस, ब्रुअरीज, विनयार्डस, चित्रकार, शिल्पकार, रस्त्यावर छोटे टेबल्स, स्टाॅल लावतात;लोकं सायकलस आणि पायी फिरत शहर वेगळ्या पद्धतीने अनुभवतात. लहान मुलांना कुणीही न दटावता रस्त्यांवर बागडायला जणू मोठंच्या मोठं आंगण मिळतं. बेर्कली ह्या शहरात अनुभवण्यासारखं बरच काही आहे, पण Sunday Streets ला शहरात एक वेगळच फेस्टीव वातावरण असतं,धम्माल येते.  ह्या बद्दल अजून बरच लिहिण्यासारखं पण ते नंतर कधीतरी.

ह्या वर्षी ३ जूनला Sunday Streets मध्ये सहभागी व्हायला आम्ही सायकल घेऊन गेलो होतो. आईस्क्रीम,पिझा, हुला हूप, लाईव्ह बँड च्या गाण्यांवर नाचणं, इराच्या मर्जीनुसार आमची सायकल पुढे पुढे सरकत होती. जून महिना असल्यामुळे रणरणतं उन होतं. मला सोहळा आटपून घरी जाऊन गुडूप झोपण्याची घाई झाली होती, पण इराला वाजणाऱ्या प्रत्येक गाण्यावर नाचायचं होतं, आणि प्रत्येक गिटारवाल्याची गाणी ऐकायची होती. मला जागं ठेवण्यासाठी आम्ही कॉफीच्या शोधात निघालो. दुपारचे दीड दोन वाजले असल्यामुळे मुलांच्या खिदळण्याबरोबरच, थोडे कुर्कुरीचे आणि भोकाड पसरल्याचे आवाज कानावर पडायला लागले होते. ब्रझीलीअन ड्रम बीट्सवरछाती धडधडत होती, पाय आपोआप ठेक्यावर हलत होते. ह्या सगळ्या कोलाहलात मला ती दिसली.

फोल्डिंगचं साधं टेबल आणि पत्र्याची खुर्ची रस्त्याच्या कडेला लाऊन, ती शांत बसली होती. तिच्या डोक्यावर टोपी नव्हती, छत्री नव्हती, टेबलवर एक टाईप रायटर, टिप्ससाठी एक प्लास्टिकचा ग्लास आणि   टेबलसमोर काळ्या पाटीवर खडूने लिहिलं होतं ‘आस्क मी फॉर अ पोयम’/ Ask me for a poem’. ती एकटीच बसली होती, तिच्या समोर कुणीही कविता लिहून घ्यायला आलेलं नव्हतं, पण येणाऱ्या जाणाऱ्यांकडे आशाळभूतपणे बघत नव्हती. तिच्या नजरेसमोर जणू प्रत्येक माणसातून एक गोष्ट उलगडत होती. मी सायकल स्टॅंड शोधण्याच्या भानगडीत न पडता, सायकल रस्त्याच्या कडेला ढकलली,आणि तिच्याकडे वळले. तोपर्यंत २ लोकं तिच्याकडे कविता लिहून घ्यायला आली होती. मी त्यांच्यामागे जाऊन रांगेत उभी राहिले.

एखाद्या दुकानात जाऊन रांगेत उभं राहून , एखादी निर्जीव वस्तू विकत घेण्यासारखी,अशी स्वतः साठी जिवंत कविता लिहून मिळणं ही गोष्ट मला प्रचंडच भारावून गेली. मला वाटतं मूळतः लेखनाची प्रक्रिया प्रचंड एकाकी आहे, लेखक त्याच्या निर्मिती प्रक्रियेत असतांना कुठल्याच अंगाने glamorous वगैरे दिसत नाही, म्हणजे कागदावर पेन धरून लिहित बसलेला माणूस, किंवा कॉम्पुटर समोर कीबोर्ड बडवत बसलेला माणूस, ह्याच्यात बघण्यासारखं काहीही नाही. लेखकाचा निर्मिती प्रक्रीयाचे आनंद, खंत, दुख खूप वैयक्तिक असतं, ते पूर्णतः इतर कुणाबरोबर शेर करता येत नाही. सुस्वरूप, पूर्ण घडलेल्या निर्मितीवर त्याला दाद/ ताशेरे मिळतात. ही अशी सगळी निर्मितीची प्रक्रिया, दोन मिनिट मॅगीसारखी, रस्त्यावरून कुणीही समोर येऊन उभ्या राहिलेल्यासाठी, त्याच्यासमोर घडवायची, हे मला खूप Daring वाटलं.

माझा नंबर आला, हाॅलीवूडच्या सिनेमात लेखकांच्या टेबलवर असतो तसच तिचा antique करोना टाईपरायटर, त्यावर माझी नजर रेंगाळली. Writing softwares च्या जमान्यात ती ज्या अभिमानाने त्याच्यावर लिहित होती त्यामुळेही असेल कदाचित. खरंतर मला अफरोजकडे, तिच्या डोळ्यात बघायचं होतं. तिने विचारलं, “What do you want me to write on?” मला पटकन काही सुचलंच नाही, mind blank. मग मी म्हटलं, “Opportunity.”

अफरोज किंचित हसली, माझ्याकडे एकदा बघितलं आणि टाईपरायटर वर तिची बोटं भराभरा फिरायला लागली. टाईपरायटर शब्द लिहिला की तो backspace करून पुसता, खोडता येत नाही. माझ्याकडे बघून हसण्याच्या आणि एका कटाकशाच्या वेळात तिच्या मनात Insta-poem साकारली होती, ती तिने एकटाकी लिहिली आणि माझ्या हातात दिली. जुन्या कागदासारखा पिवळसर कागद.

Opportunity

This day

is an opening

like the glory

that unfolds

in the morning

every exhale

a new page

waiting

to be inscribed

सुसंधीच्या मागावर स्वल्पविराम आणि पूर्णविरामांचा विचार करू नाहीये असं तिच्या मनात होतं का? का टाईपरायटरवर ती चिन्ह उमटवताना insta poem च्या प्रक्रियेचा वेळ वाढतो, म्हणून तिने वापर केला नाही? माहित नाही.

त्या दिवसानंतर मी अफरोज फातिमा अहमद बद्दल भरपूर वाचलं. भारतातून स्थलांतरित झालेल्या आईबाबांची ती लेक. ती पूर्ण वेळ हेच करते, म्हणजे on the spot कविता करते, “Hand crafted poems for all – pay what you will.” कविता लिहून देण्याचे पैसे स्वीकारते आणि बिलं भरते. लिहिण्याचे workshops घेते, पुस्तकं लिहिते. फार्मर्स मार्केट, शाळा, कम्युनिटी ईव्हेन्ट्स ना वेगवेगळ्या गावी, शहरात, महानगरात फिरते. हे इतक्या शेकडो लोकांसाठी वर्षानुवर्ष काव्य तयार करत राहणं, ह्यासाठी प्रचंड तल्लख बुद्धी आणि प्रगल्भता, प्रतिभा हवी; जी तिच्या लिखाणातून जाणवते. तिच्या वेबसाईटवर तिने लिहिलं आहे, “Numinous experiences for sale, please inquire within.” अलौकिक अनुभव विक्रीला आहेत/ कृपया आत चौकशी करा...” (https://afrosefatimaahmed.com/impromptu-poetry/)https://afrosefatimaahmed.com/impromptu-poetry/)

ते अनुभव स्वतःला पडताळून सापडणार आहेत का तिच्या वेबसाईटवर,तिला विचारून?  हे प्रत्येकाने स्वतःच ठरवायचं आहे.

कुठल्याही प्रभावी लेखकाला, चित्रकाराला, शिल्पकाराला स्वतःच्या कलेसाठी मार्ग स्वतःच खणायला लागतो. जी पाऊलवाट एका कलाकाराला डोंगरमाथ्यावर घेऊन जाते त्याच वाटेवर दुसरा एखादा कलाकार पहिलच वळण चुकू शकतो. अफरोजने ज्या वाटेवर जायचं ठरवलंय त्यात ती प्रत्येक लिहिलेल्या कवितेतून एका अनोळखी व्यक्तीशी नातं जोडते; स्वतःचं काहीतरी त्यात ओतते, त्या देण्यातून तिची कला समृध्द करणारं मिळवते.

लोकांनी, आवाजांनी गजबजलेल्या त्या Sunday Streets मध्ये अफरोजला पाहिलं होतं, तेव्हाच मला हे  जाणवलेलं असावं. वाट शोधायचीच विसरून गेलेल्याला, वाट खणून तयार केलेल्या व्यक्तीभवतीचं तेजोमंडळ लगेच साद घालतं. म्हणूनच कविता कशावर लिहू असं तिने विचारल्यावर मी तिला सांगते “Opportunity.”

दाण्याची चटणी आणि नवीन शिखरं

जेवणाच्या ताटात भाजी, आमटी, कोशिंबीर असली; ताट कितीही सजलेलं असलं तरी लोणचं किंवा दाण्याची/ तिळाची/ कारळाची/ जवसाची चटणी असल्याशिवाय ताट परिपूर्ण वाटत नाही. जसा हापूस आंब्यांचा राजा आहे तशीच दाण्याची चटणी, चटण्यांची राणी आहे. निदान आमच्याकडे आम्ही हे पद  तिला निरविवाद बहाल केलेलं आहे.जेवणाच्या पानातलं दाण्याच्या चटणीचं स्थान जसं ठरलेलं आहे तसच गिऱ्यारोहण करणाऱ्या किंवा सह्याद्री रांगा सर करणाऱ्या सगळ्यांच्या backpack मध्ये ही चटणी असतेच असते. पहिल्यांदा परदेशात घर बसवायला येणाऱ्या मुला-मुलींच्या बॅगेतही गोडा मसाला, कांदा लसूण मसाला आणि दाण्यच्या चटणीची पाकीटं हमखास अस्तात.

आम्ही अमेरिकेत येताना इतरांसारखीच ही मसाल्याची आणि चटणीची पाकिटं घेऊन आलो. पण ती संपायच्या आधीच आम्हाला इथल्या नवीन पदार्थांचे वेध लागले. वेगवेगळ्या डिप्स, ह्म्मस, साल्सा, ग्वाकामोले, आणि सॅासचे वेगवेगळे प्रकार- मुह्मारा, हरिसा, श्रीराचा, थाई पिनट इत्यादी. गरीब बापडी पाच जीन्नसातून बनणारी दाण्याची चटणी बाजूला पडली. कॅलिफोर्निया exploreकरायला फिरायलो लागलो आणि मग दाण्याच्या चटणीचं पुनरागमन झालं. अनोळखी प्रदेश फिरायचा असेल तर पोटोबा तरी ओळखीचा नको का? दाण्याची चटणी,बटर आणि ब्रेड अशी आमची ठरलेली प्रवासाची शिधा आम्ही बांधायला लागलो.

आठ दहा वर्ष जुनी होंडा सिविक, टेंट, कॅम्प स्टोव, तुटपुंजकं बजेट, आणि दाण्याची चटणी बरोबर घेऊन आम्ही दर वीकेंडला नवीन स्टेट पार्क, नवीन टेकाडं सर करायला बाहेर पडायला लागलो. चटणी सॅडविच करणं सोयीस्कर होतं, स्वस्त होतं, एवढाच त्यामागचा विचार होता. पोटोबाची विवंचना नसली की  पायवाटा तुडवत wild flowers च्या शेकडो छटा बघणं, वाट ओलांडून जाणारी बनाना स्ल्ग्झ मोजणं, दऱ्यांमधले उन सावलीचे खेळ पाहणं, कुरणांचे विस्तार, पॅसिफिक समुद्राच्या निळ्याशार लाटांशेजारी वाढलेली अजस्त्र रेडवूड झाडं, जॉन मुईरच्या प्रदेशात हरवून जाणं, त्याला हरपून टाकणाऱ्या नैसर्गिक समृद्धीची अनुभूती घेणं, आम्हाला सहज अनुभवता येत होतं. आमच्या बरोबर येणारे आमचे मित्र मैत्रिणी काही वेळा आमच्या दाण्याच्या चटणी सॅडविच बाबत आमची टिंगल सुद्धा करत, काही जणं चटणीचं sample मागत.

२०१२ साली आम्ही Grand Canyonला गेलो होतो. दहा दिवसांची, मोठी Roadtrip. अर्थातच बरोबर दाण्याची किलोभर चटणी, मॅगी, भेळ, खाकरे, पोहे, चहा. शटल बस घेऊन आम्ही रिम ट्रेलला जेमतेम सूर्यास्ताच्या आधी अर्धा तास पोचलो होतो. कार २ मैल लांब व्हीझीटर सेंटरला पार्क केली होती. सूर्यास्तानंतर, अंधारात कॅन्यनचा “ फील” घेत , पायवाटेवर टॅारच दाखवत आम्ही परतीच्या वाटेवर निघालो. पाच दहा मिनिटात शेवटची शटल भरून लोकं गेली, गर्दी गेली. ट्रेल वर चालणारी मोजकी लोकं राहिली. ५- १० मिनिटात पूर्ण काळोख झाला. आकाशात एक नाजूक चंद्रकोर आणि शेकडो तारे. मी तिथे येऊन पोचल्याच्या आनंदात सुर्यास्ताचा आनंद नीट उपभोगला नव्हता पण अंधार होताच माझ्या पापण्यांमागे, सूर्यास्तामुळे खिंडीचा बदललेला भडक बदामी रंग प्रतिबिंबित होत होता. म्हणून मी अडखळत चालत होते, का excitementमुळे आता आठवत नाही. कुठेतरी मी ठेचकाळले, म्हणून आम्ही एका बेंच वर बसलो. अंधारात फक्त खिंडीच्या भासरेषा दिसत होत्या. एकच अंधुक torch दाखवत आमच्यापाशी एक जोडपं आलं. “ Are you all right?” त्यांनी विचारलं.

“ Yes, just taking a break.” निकीत म्हणाला. काही न बोलता ते पण बेंचपाशी थांबले, पाणी प्यायले. मग आम्ही चौघंही एकत्र चालायला लागलो. बोलण्यात कळलं की ते सीअॅटल शहरातून सगळं घर दार विकून, ओरेगन मध्ये राहिला चालले होते. एका पाच एकरच्या शेतावर त्यांना स्वतः शेती करायची होती, शेतावर वाहणाऱ्या ओढ्यातून, लागेल तेवढीच उर्जा निर्मिती करायची होती. आम्हाला त्यांचं बोलणं ऐकून ते दोघंही हिप्पी वाटले.निकीत green energy मध्ये काम करतो म्हटल्यावर त्यांनी windmill आणि water turbine बद्दल भरपूर प्रश्न विचारले. प्रश्न थांबेचना, त्यांना भरपूर बोलायचं होतं.  आम्हाला दोघांनाच जे हातात हात घालून चालत जायचं होतं ते राहीलच.. आम्ही भारतातले म्हटल्यावर आमचं arranged marriage होतं का , लग्नात किती लोकं बोलावतात आणि मुख्य म्हणजे बॉलीवूड सिनेमाबद्दल बोलायचं होतं. Slumdog Millionaire मध्ये दाखवली आहे तशीच आहे का मुंबई वगैरे प्रश्न झाले. त्यांना शाहरुख खान खूप आवडत होता. त्यांच्या प्रश्नांना उत्तर देता देता पार्किंग लॉट पर्यंत आम्ही पोचलो सुद्धा. एवढ्या मोठ्या लॉट मध्ये फक्त चारच गाड्या होत्या.गिफ्ट आणि कॉफ्फी शॉप बंद होतं. त्यांनी RV van आणली होती, आम्हाला dinnerच निमंत्रण दिलं. खरं Thank you म्हणून निघायला काहीही हरकत नव्हती, पण आम्ही थांबलो.

बाहेर चांदण्यांखाली एक फोल्डिंग टेबल आणि तीन खुर्च्या टाकल्या. त्यांनी wine आणि beer ची बाटली उघडली आणि ती त्याच्या मांडीवर चढून बसली. निकीतने त्याच्या playlist मधली शाहरुख खानची गाणी लावली. मी त्या तिघांचं बोलण फारसं ऐकलं नाही. Grand Canyonची भव्यता एकीकडे आणि तिथे पोचून आम्ही अनुभवत असलेलं हे वायफळ संभाषण ह्या दोन्हीचा ताळ जमत नव्हता. मी backpack मधून चटणी, ब्रेड आणि खाकरे काढले. ते पाहून तिचे डोळे चमकले. चटणी खाऊन त्या दोघांचे डोळे पाणावले. “ Woah! thats hot...!oww..” म्हणत ती मांडीवरून उठली आणि RV मध्ये गेली. काकडी, टोमॅटो, ऑलिव्ह आॅईल घेऊन आली. तिने चटणी आणि तेलाची डीप तयार केली. काकडी डीप मध्ये बुडवून खालली.मग कशाची चटणी, कशी करतात, खाकरा कसा करतात ह्या बद्दल चर्चा झाली. ह्या गप्पांमध्ये मागे रेहमान ची शेहनाई वाजली...” ये जो देस है तेरा ...” सुरु झालं.

स्वदेस मधलं गाणं ऐकून माझा चेहरा खुलला. “If you don't mind, will you share this spice mix with us?” तिने विचारलं.

“ Chutney, not spice mix.” मी म्हणाले.

“Of course ! Peanut Chutney, love...” तो म्हणाला.

मी हसून त्यांच्यासाठी पाकिट भरलं, देशातून बांधून आणलेली शिदोरी थोडी परदेशात वाटली ह्याचं समाधान वाटलं.  

स्वतःसाठी आणि निकीतसाठी सॅडविच केलं. पहिला घास पोटात गेल्यावर पोटोबा सुखावला. आलो होतो Grand Canyon बघायला आणि बसलो चटणीची कृती सांगत! चटणी सारखी साधी, मी गृहीत धरलेली गोष्ट अशी उलगडून सांगावी लागली ह्याची मला गम्मत वाटली. वाटलं, स्वतःबद्दल गृहीत धरलेलं सगळच ह्या नवीन देशात उलगडून सांगावं लागणार. त्या उलगडून सांगण्यात स्वतःची परत पारख होणार. परत परत ते उलगडून सांगणं बोचलं तरी ते करावं लागणार.  इथल्या वास्तव्यात नवीन गोष्टी, स्वाद, जाणीवा, अनुभव सतत येऊन दार ठोठावणार, हात धरून स्वतःबरोबर यायला प्रवृत्त करणार. पण तेच नवीन प्रवास साधायला तर आलो इथे, नवीन शिखरं गाठायला. शिखराकडे प्रवास करताना ‘स्व’देशातली शिदोरी घट्ट धरून ठेवावी लागणार.

दाण्याची चटणी हे फक्त रूपक आहे, हे समजण्याइतकी मला तेव्हाही wine चढली नव्हती. पण आंतरिक मोनोलाॅग नंतर मी शांत झाले.

Hike, sandwich etc चा संबंध मी त्या नंतर देशांतर, स्थलांतर किंवा मानसिक संक्रमणाशी जोडला नाही. चटणी ही चटणीच राहू दे.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

हे विचारचक्र सुरु करणाऱ्या चटणीची रेसिपी देते आहे. दाण्याची चटणी लाल जर्द दिसत नसली, थोडी काळपट दिसत असली तरी त्याच्या रंगावर जाऊ नका. :)

साहित्य: कुरकुरीत भाजलेले दाणे- २ मोठ्या वाट्या

आमसुलं – ४-५

जिरे- १ छोटा चमचा

साखर- २ छोटे चमचे

मीठ आणि लाल तिखट चवीनुसार.

कृती: आमसूलं, मीठ, जिरं आणि साखर आधी मिक्सरमध्ये बारीक करून घ्या आणि बाजूला ठेवा. दाण्याचं कुट करून त्यात तिखट आणि आधीकेलेली पूड नीट मिक्स करा. घट्ट झाकणाच्या बरणीत भरून ठेवा.आमसूल आणि साखरेमुळे ह्या चटणीला आंबट, गोड, तिखट चव येते. ही चटणी कितीही खालली तरी आमसुलामुळे पित्ताचा त्रास होत नाही.  

Happily Ever After

हॉस्पिटल कॅफेटेरियामध्ये पाय ठेवताच कॉफीच्या वासाने, मेघनला चापटी बसल्यासारखी जाग आली; आणि तिला पोटात पडलेल्या खड्ड्याची जाणीव झाली. खड्डा जितका येऊ घातलेल्या testsच्या काळजीमुळे होता तितकाच भेकेमुळेही होता. ती रांगेत उभी राहिली. इतर लोकांच्या रेग्युलर कॉफ्फी, मोका, लाटे,शॉटस,बेगल,एग sandwich, मफ्फीनच्या ऑर्डर्स ऐकून तिला अनेक युगानपूर्वीचा तिचा एस्प्रेसो शॉटने दिवस सुरु होण्याचा काळ आठवला, जिभेला मात्र आता त्याची चव आठवत नव्हती.

“Mam would you like to place your order now?” काऊंटर पलीकडून प्रश्न आल्यावर मेघन परत भानावर आली.

“I would like a grilled pesto sandwich, but can you replace the Swiss cheese with Monterrey Jack?”

“Sure. Would you like anything to drink?”

“No, but I would like a pack of the extra crunchy salt and pepper potato chips. And can you grill the sandwich to a crunchy brown texture?”

ऑडर घेणाऱ्या बाईने मेघनकडे भुवया उंचावून सांगीतलं, “ We cant do that Mam, its a standard grill. Is that all for you?”

मेघनने परत एकदा डिसप्ले केस कडे बघितलं. “I would like a strawberry Tart too..”

“ Is that for here or to go?”

“ To go, please. Thank you.” मेघन ने पटकन कार्ड स्वाईप केलं आणि ती बाजूला सरकली.

इमेजींग डीपार्टमेंटला रेजीसट॒रेशन करून मेघनने वेटिंगरूमवर नजर फिरवली. सकाळचे साडेआठ वाजले असले तरी गर्दीच होती. सगळ्यात कोपऱ्यातला आणि त्यातल्या त्यात privacyचा फील देणारा कोपरा मेघनने निवडला. पर्स तिने शेजारच्या खुर्चीवर ठेवली. घाईने सँडविच

आणि चिप्सचे पाकीट उघडले; त्याचा भरपूर आवाज होतोय ह्याचं भान न ठेवता तिने मुठभर चिप्स तोंडात कोंबल्या. दाताखाली त्यांचा होणारा चुरचुर आवाज तिला सुखावून गेला. मेघनने डोळे मिटून घेतले. चवीपेक्षा तो चुरचुर होणारा आवाज तिच्या चेहऱ्यावर समाधानाची एक छोटी छटा उमटवून गेला. मांडीवरून सँडविच खाली घसरून पडलं तरी मेघनने डोळे उघडले नाहीत. क्रिस, माया आणि सिडपासून लपून, कुठल्यातरी गुहेत बसून ती एकटीच Ambrosia उपभोगते आहे असं मेघानला वाटलं. मुलांना क्रिस कडे ठेऊन स्वतः हा आनंद उपभोगल्याबद्दल अपराधी वाटलं. तिने आणखीन मोठा चिप्सचा बकाणा भरला.

“ Mommy , look a sammy..I want a sammy too mommy...”

मर्जी विरुद्ध मेघानने डोळे उघडले. एका फुटावर एक चार पाच वर्षाची, निळ्याडोळ्याची, सोनेरी केसांची मुलगी लोळण घालता घालता सँडविच, मेघन आणि आईकडे बघत होती. आई तिच्यामागे वाकून तिला उचलण्याचा प्रयत्न करत होती.

“ Rosie baby remember we can’t eat until the doctor sees us..I promise we will have a surprise treat later...”

एक कर्कश्श किंकाळी आणि ....“But I want it now.. I am hungry mama....” रोझीच्या डोळ्यात तरळलेले पाणी खरं होतं.

एरवीच्या एटीकेट्सचा विचार न करता मेघनने पिशवीतून strawberry tart काढून रोझीच्या पुढे केला.

त्या tart वरच्या strawberries पाहून जणू तिच्या अंगात काहीतरी संचारलं असल्यासारखं रोझी परत एकदा किंचाळली आणि रडायला लागली. “ No stawberries mama..no Stawberries...”

मेघन, “I am sorry” म्हणेपर्यंत रोझीची आई तिला कडेवर घेऊन तिथून झपाट्याने चालती झाली. मेघनने खाली पडलेले सँडविच उचललं, tart बॅगेत कोंबला. रोझी आणि तिची आई गेली त्या दिशेने पाहून एक निश्वास टाकला आणि मग sticky wrapper काढून पहिला घास घेतला. पण तिच्या चेहऱ्यावरची तृप्तता नाहीशी झाली होती.

मेघनचा मणक्याचा आणि पायाचा xray काढून ती वेटिंगरूममध्ये आली आणि रोझी आणि तिच्या आईला शोधायला तिने खोलीभर नजर फिरवली. त्या कुठेच दिसत नाहीयेत असं वाटून ती इलेव्हेटर जवळ जाणार तोच तिला ‘तिच्या’ कोपऱ्यात रोझीची आई मान खाली घालून एकटीच बसलेली दिसली. मेघन तिच्याजवळ गेली; रोझीच्या आईचे खांदे हुंदक्यांनी हलत होते.

मेघनला वाटलं तिच्याशी आत्ता काहीही न बोलता निघून जावं. पण वेटिंगरूमच्या कोपऱ्यात, भावनांच्या आवेगाला असं एकटीच सामोरी जाणारी रोझीच्या आईला, सोबतीची गरज आहे असं मेघानला वाटलं. चाचपडत ती रोझीच्या आईला “Hi!” म्हणाली.

डोळे पुसत तिने वर मेघनकडे पाहिलं. पण परत जमिनीकडे बघत ती घाईघाईत म्हणाली, “ I am sorry about Rosie, she is usually an angel. But she really was hungry....”

तिच्या माफीचा ओघ थांबवत मेघन म्हणाली, “ Hey, Hey you don't need to apologize. I came by to say I am sorry for offering her food without knowing any... context..I am sorry I wasn't thinking right..”

“ She is getting an MRI. She isn't supposed to eat anything, no clear jelly, nothing ...And the strawberries ....” डोळ्यातले पाणी न लपवता... “ the gas they use to put her to sleep ...it is strawberry flavored ...”

मेघन आणि तिची नजरानजर झाली. त्या दोघीही शांत झाल्या. मेघन तिच्याकडे बघत दीड पायावर उभी होती, रोझीची आई जमिनीकडे बघत सतत वाहणारे डोळे पुसत होती..

रोझीच्या आईचे काय सांत्वन करणार? ह्या वयात घडलेलं सगळं मुलं विसरतात, असं सांगणार? पण मुलं विसरली तरी आईच्या डोक्यात त्या कोरल्या जातात; त्याच्यावर काय तोडगा असतो हे स्वतः मेघानलाही माहित नव्हतं. आई होताना समोर काय मांडून ठेवलय कुणाला माहित असतं? प्रेम अयशस्वी ठरलं, लग्न मोडलं तरी सगळं विसरून नवीन दिशा शोधता येतच असते, पण आईला मुलांकडे पाठ फिरवता येत नसते....

रोझीच्या आईच्या खांद्यावर हात ठेवत मेघन ने विचारलं, “ You still have time before they bring her to the recovery room. Do you want to get a cup of coffee?”

रोझीच्या आईने मान हलवली. त्या दोघीही हळू हळू कॅफेटेरियाच्या दिशेने चालायला लागल्या.

“ I never imagined it would be so isolating ...I don't know ..I wake up everyday hoping it is done, you know, and then I can start living the fantasy mother daughter life...”

“ I know what you mean ... I am Meghan ..”

“ Cynthia. Thank you for ..just making the effort you know..”

“ No worries.”

“ So you have kids Meghan?”

“ Twins. Boy and Girl. Got it right in one go..”

“ Lucky you. What were you testing for?”

“what?”

“ What were you being tested for today?”

“ oh. Bulging discs. Metatarsal inflammation.”

“ Oh poor you ! Must be hard with twins..”

“ Yes it is. But then you make the best of what you get right..?”

“ That's what we grow up being told. I hate it..having to pretend that everything is going to be alright.. You know when a 4 year old is traumatized by the sight of a berry, has to be sedated every 3 months.. I don't think I can pretend that this is what I wanted to deal with when I decided to be a mother..”

मेघनला वाटलं तिला घट्ट मिठी मारावी आणि विचारावं की अगं कुठून येतं बळ, हे असे शब्द उच्चारण्याचं? पण मेघनमध्ये हे म्हणण्याची सुद्धा ताकद नव्हती. एका अनोळखी व्यक्ती पुढे मनातलं सगळं मोकळेपणाने बोलण्यात काहीतरी liberating असणार , हे कळूनही, आपल्याला ते जमणार नाही हे मेघनला माहिती होतं. कॅफेटेरियात पोचेपर्यंत त्या दोघी पुढे काहीच बोलल्या नाहीत. रांगेत उभं राहताना सिंथीयाने मेघनला विचारलं, “ What will you have?”

“ Nothing.” मेघन एकदम वळून कॅफेटेरिया मध्ये त्या दोघींसाठी टेबल शोधायला लागली. सिंथियाकडे पाठ करूनच ती बसली. 

मनातली घुसमट बाहेर पडायला धडपडत होती, मेघनच्या माकडहाडातून अचानक कळा यायला लागल्या. Test ला पाठवण्याआधी तिच्या GP चे शब्द आठवले, “We should definitely do the Xrays to rule out the possibilities. But you have been under extreme stress for the last few years. I think it psychosomatic. I strongly recommend counselling too.”

सकाळी गादीतून उठून माया आणि सिडला ती नॉर्मल आहे, हस्ते आहे , आनंदी आहे एवढंच पटवून देण्यात तिचा जीव मोडकळीला येत होता. आई होतांना तिला कुठे माहिती होतं C section होणार आहे, दोन्ही मुलांना cleft lip असणार आहे, दूध पिता येत नाही म्हणून पम्प करायला लागणार आहे, एका मागोमाग एक surgeries आणि complications होत राहणार आहेत? speech therapist आणि plastic surgeons च्या appointments हेच आयुष्यचे केंद्रस्थान होणार आहे? कुठे माहिती होतं की खंत करायला, हरवलेल्या सगळ्याला farewell म्हणायला पण निवांत क्षण मिळणार नाहीये? गोंडस, हसणारी बाळं, talcum powderचा सुवास घेणारी हसरी समाधानी आई होणं माझ्या नशिबात का नव्हतं हे कुणालाच सांगता येणार नव्हतं, कधीही. पण whats done cannot be undone.. घर चालवायला, पैसा जोडत राहिला, क्रिस बाहेर पडला आणि मी...मीच राहिले नाही.. मी मोडते आहे हे सांगता आलं नाही.. आणि अशी मनाने मोडलेली आई तिच्या दोन्ही मुलांना जगण्याचे धडे देणार होती...आईला नॉर्मल आईपण मिळालं नव्हतं तसं मुलांना तरी कुठे नॉर्मल बालपण मिळत होतं? There was no happily ever after..”

मणक्यातल्या कळा, छातीतली धडधड, दरदरून फुटलेला घाम... टेबलवर समोर strawberry tart आल्यावर, मेघनला गलबलून आलं... “ I wanted to thank you for letting me vent. If she is scared I will have to overcome the fear . She will watch and learn, isn't it ?..”

मेघनला पुढचं आयकवलं नाही. तिने सिंथियाच्या खांद्यावर थापटी मारली, “ Sorry! I need to go, take care.” असं म्हणून पळ काढला. बये दोन मिनिटांत अशी बाजू का बदललीस? खरा प्रश्न हा पडायला हवा होता तुला, “Where will I learn to overcome ? Whom do I watch?”

मेघनने सिड आणि मायाच्या जेवणाची तयारी केली. पालक आणि डाळीची puree, आंब्याची puree, भात, बटाटा, टोमॅटोची puree. तीन वेगवेगळ्या वाट्या दोघांच्या highchair च्या ट्रे मध्ये ठेवल्या. मायाच्या ट्यूब मधून क्रिस तिला भरवत होता. मेघन सिडला पहिला चमचा भरवत होती. सिड आणि माया मेजवानी जेवल्याच्या थाटात मिटक्या मारत होते. मेघनचं लक्ष नसताना सिड ने दोन बोटांवर आंब्याची puree घेऊन तिच्या तोंडाजवळ आणली,तिने मिटक्या मारत डोळे मिचकावत ती खालली. माया ट्रे वर हात आपटत होती. मेघनने तिच्याकडे वळून एक flying kiss दिला आणि परत सिडकडे वळली.... ट्रे वर अजून हात आपटत, माया जोरात किंचाळली, “ Ma ma” Speech थेरपी सुरु झाल्यापासून पहिल्यांदाच..सिड मेघानला स्वतः जवळ ओढत म्हणाला, “ my mama..”

मेघनचा बांध फुटला, तिने मायाचे आणि सिडचे मुकेघेतल्यावर, त्यांनी तोंडातली puree फुरर फुरर करून तोंडातून थुंकायला, उडवायला सुरु केलं. क्रिस ने वाटीत हात घालून दोघांच्या गालाला puree फासली...." Bring it on!! Let the best food fight ever begin!"

मेघनला वाटलं, Happily ever after नसेल कदाचित त्यांच्या आयुष्यात पण happily ecstatic in stolen precious moments हे वास्तवात आणणं त्यांना नक्कीच शक्य होतं.